Avïl millätne saklïj

Fäüzija Bäjrämova, jazuçï, tarix fännäre kandidatï, Bötendön’ja tatar kongressïnïñ başkarma komitetï äg˝zasï, “Ittifak” tatar milli bäjsezlek partijase räise

2008 elnïñ 24 maenda, Tatarstan Respublikasïnïñ Aktanïş rajon üzägendä, “Bötenrossija zur tatar avïllarï assotsiatsijase”n oeştïru cïelïşïnda jasagan çïgïş

Nihajat’, bezneñ ozak ellar bue xïjallangan xïjallarïbïz, korgan plannarïbïz tormïşka aşïp kilä – bez bügen Bötenrossija tatar avïllarï oeşmasïn tözärgä cïeldïk. Nihajat’, tatar kongressï tatar avïllarïna da kilep citte, bu vakïjganï xätta kongressnïñ jañadan tuuï, dip tä äjtergä bula. Çönki millätebezne saklau näk˝ menä tatar avïllarïnnan başlanïrga tieş ide, ä bez moña kadär gel şähär tatarlarï belän genä ěşlädek. Döres, şähärlärdä millätebezneñ akïlï, intellektï tuplangan, ämma avïllarda anïñ canï, ruxï saklana, häm bezgä alar här ikese dä kiräk. Bügen böten dön’ja urbanizatsija çorï kiçergändä, xalïknïñ 70-80 protsentï şähärlärdä jaşägändä, avïllarnï saklau turïnda söjläşü üze ük zur vakïjga, ä tatar avïlï fenomenï, gomumän, zur mogciza ul. Bügenge köndä dön’jada inde avïllar betep bara, Evropada ul juk däräcäsendä, Rossijadä dä barï tik törki xalïklar gïna şulaj avïl-avïl bulïp jaşäülären dävam itälär, ä urïs avïllarï elïna jözärläp, xätta meñärläp jukka çïga bara.

Tatar avïlï – millätebezneñ nigeze, ruxi bişege, ütkäne dä, kiläçäge dä. Avïl millätne saklïj, ämma tatar avïlï bügen üze dä jaklauga häm saklauga moxtac. Häm bez bügen tatar avïlïn niçek saklap kalïrga häm tözeläçäk oeşmabïznï niçek ěşlätep cibärergä – şul turïda söjläşergä tieşbez. Avïllarïbïz saklanïp kalsïn öçen bügen öç närsä kiräk – ěş, äxlak häm iminlek. Şularnïñ härbersenä aerïm-aerïm tuktalïp ütäsem kilä. Bügenge köndä ěşne däülättän genä kötep utïru jalgïş bulïr ide, çönki inde kolxoz-sovxozlar bette, kapitalizm çorï citte, monda isä şäxsi initsiativanï kürsätergä dä kiräk bulaçak. Avïllarda xäzer investorlar da, fermerlar da bulaçak, härkem belgäne belän kön küräçäk, moña äzer bulïp torïrga kiräk. Şul uk vakïtta avïl xalkïn ěş belän täěmin itüneñ äle kullanïlmagan jaña jullarï da bar. Avïlda jaşäüçe böten keşe avïlda gïna ěşlärgä tieş tügel, vaxta julï belän, xalïknï jakïndagï şähärlärgä alïp barïp ěşlätergä jaki erak tön’jakka ěş säfärläre oeştïrïrga da mömkin. Seber avïllarïnda jaşäüçe tatarlar monïñ soñgïsïn küptän fajdalanalar inde, şul akçalarga jort citeşterälär, balalarïn ukïtalar, tormïş alïp baralar, ämma nigezne, avïlnï taşlamïjlar.

Avïl xalkïn ěş belän täěmin itüneñ ikençe julï – Aktanïştagï kebek avïllarda berär ěre predprijatijaneñ filialïn açu, üzegez beläsez, biredä KamAZ üzeneñ agregat zavodïn açtï. Bu jul bigräk tä Tatarstan öçen bik kulaj, äjtik, Kazan janäşäsendäge Piträç, Laeş, Teläçe, Biektau rajonnarï xalkï avïldan çïkmïjça da Kazannïñ zavod-fabrika filiallarïnda räxätlänep ěşli alïrlar ide. Öçençe jul turïdan-turï avïl xucalïgïnïñ üze belän bäjlängän, jag˝ni, avïl xalkï, citeştergän produktsijane ěşkärtergä üzendä ük keçkenä kombinatlar, mini-zavodlar tözep kuja ala, Evropada bu alïm küptän kullanïla inde. Äjtik, berniçä avïl bergä berläşep, söt, it, jaşelçä, igençelek produktsijalären üzlärendä ěşkärtälär, kolbasasïn, ěremçegen, konservlarïn üzlärendä ěşlilär, çitkä oçsïzlï çimal tügel, jaxşï bäjale äzer produktsija çïgaralar, ipien, makaronïn, jarmasïn da üzläre ěşkärtep satalar. Älbättä, avïllarga xuca bulïp kilgän ěre monopolistlar moña riza bulmajaçaklar, ämma bu oçrakta avïl xalkïn jaklarga däülät äzer bulïrga tieş. Bügenge köndä avïl xalkïn jaklarlïk zakonnar kiräk, anï kimendä un elga barlïk salïmnardan azat itep, bazar şartlarïnda jaşärgä häm ěşlärgä öjrätergä kiräk.

Avïllarnï saklaunïñ ikençe julï ul – äxlak. Ěşeñ bulïp ta, böten şartlar tudïrïlïp ta, xalkïñ ěçep jata ikän, böten programmalar, şul isäptän avïl üze dä jukka çïgaçak. Berkemgä dä ser tügel, kajber tatar avïllarïnda irlär genä tügel, xatïn-kïzlar da, xätta balalar da ěçä. Şul säbäple avïllarda cinajat’çelek, zina, xäram çäçäk ata. Tatarstannïñ maktaulï Baltaç rajonïnda ber avïlda 70 öjlänmägän eget barlïgïn televizordan kürsättelär, alarga xatïn-kïz da, ěş tä kiräkmi, alar jallanïp kön kürälär, bujdak bulïp kartajalar. Tatar avïllarïn saklap kalïrga telibez ikän, annan arakïnï kuïp çïgarïrga kiräk! Tatar avïlïnda xäramga, duñgïzga, zinaga urïn bulïrga tieş tügel! Moña isä barï tik üzebezneñ ělekkege tatar tärtiplärenä häm islam dinenä kajtïp kïna ireşergä bula. Ä xäzergä här avïlda mäçet bulsa da, islam dine äle avïl başïnda gïna tora, ul millätneñ, avïl xalkïnïñ, här tatarnïñ jaşäü räveşenä äjlänmägän, şuña kürä tormïşïbïzda bäräkät tä juk.

Tatar avïllarïn saklap kaluda öçençe möhim närsä, ul – iminlek mäs’äläse. Biredä Çiläbe ölkäsendä meñ keşelek zur tatar avïllarï juk, didelär, ä anïñ säbäben äjtmädelär. Bar ide andïj zur tatar avïllarï Çiläbe ölkäsendä, Möslim, Tatar Karabolagï, Ust’-Bagarjak änä şundïjlar ide, alarda dürtär, bişär meñ keşe jaşi ide. 1946 elnï alarnïñ janïna “Majak” atom berläşmäsen kiterep salgaç, anda berençe sovet atom bombasïn jasagaç, ul berläşmä berniçä tapkïr şartlagaç, 1957 elgï avarijadän soñ böten tatar avïllarïn radiatsija aguï kaplap kitkäç, alardagï xalïk sanï jözlärçä tapkïr kimede, bu tatarlar barïsï da dijarlek raktan ülep bette. Şuña da ig˝tibar itegez – kajda tatar avïlï jaki başka törki xalïklar jaşi – anda ja atom kombinatï, ja ximik korallar skladï, jaki raketa poligonï, bakça başlarïna atom kaldïklarï kiterep kümsälär dä, xalïk berni belmi! Menä cännät kebek matur şuşï Aktanïş cirlärendä dä neft’kä ijarep, uran çïguï turïnda Çallï televideniesennän kürsättelär, ä uran – radiatsija, rak, vakïtsïz gazaplï ülem, digän süz. Şulaj uk kürşedäge Kambarkadan Agïjdelgä dioksin, iprit kebek agulï ximik matdälär agïp jatuï turïnda da söjlilär. Ěşlär şuşïlaj barsa, tagï berniçä eldan Aktanïş ta Möslim, Tatar Karabolagï kebek xälgä kalmasmï, digän kurkïnïç sorau tua. Monda problemanï jaşerergä kiräkmi, öjränergä häm aşïgïç çarasïn kürergä kiräk.

Tatar avïllarïnïñ iminlegenä ber ěkologik kurkïnïç kïna janamïj, äle başkalarï, bötenläj kötelmägännäre dä bar. Äjtik, tatar avïllarïn xäzer kïtaj häm körd millätläre basïp bara, bu bigräk tä Seber, Ural jaklarïna xas küreneş. Äjtik, şuşï uk Çiläbe ölkäsendä kïtajlar, radiatsijale tatar cirlären urïslar aşa satïp alïp, anda tatar xatïnnarïn ěşlätälär, fermalar totalar, igen üsterep, anïñ onï belän böten Rossijane agulïjlar. Ä anda bit meñ el ber närsä üsterergä jaramïj! Tatarlar Seberdä gaz juk, jul juk, dip taşlap kitkän avïllarnï xäzer kïtajlar ala, alarga gaz da, jul da kiräkmi, alarga barï tik cir genä kiräk! Häm tatarlar jañadan bu cirlärgä inde ziratlarïna da kajta almïjlar... Bügenge köndä tugan cirne şulaj ciñel genä cide jatka taşlap kitü – iñ zur cinajat’, tözätä almaslïk xata, milli faciga bulïp tora. Imanï häm milli gorurlïgï bulgan tatar keşese tugan ciren alaj ciñel genä başkalarga birmäs, anïñ öçen, kaharman babalarïbïz kebek, axïrgaça köräşer.

Hiç kötmägändä tatar avïllarïna ikençe jaktan da kiterep bärgännäre turïnda kurkïnïç xäbärlär kilä başladï. Başkortstannïñ Kuşnarenko rajonïna küpläp körd xalkï küçep kilä başlagan, alar tatar avïllarïna ütep kerep, anda tamïr cibärep, kïz balalarnï köçläp, talap häm janap kön kürä başlagannar. Häm iñ kurkïnïçï – tatar xalkïnïñ kan elavïna Ufa da, Mäskäü dä däşmi, tatarlarnï jaklau buença berni ěşlämi bulïp çïktï! Kördlärneñ Mäskäüdä “Sörgendäge xökümät”läre, jag˝ni, “Pravitel’stvo v izgnanie” digän oeşmalarï bulganlïgï bilgele, axïrïsï, başkortlar şular belän kileşep, alarnï tatar avïllarïna kertep tutïrgannar. Çönki bu kördlär: “Törkijadä bezne niçek töreklär kïra, bez dä törki-tatarlarga karata şulaj ěşläjaçäkbez”, dip äjtälär ikän. Ä başkort millätçeläreneñ ber öleşe üzlären “kördlär” dip jörtä, häm bu terror alarga kagïlmïj. Inde şuşï mäsxärgä häm köçläülärgä tüzä almagan tatarlar berniçä urïnda baş kütärgännär häm alarnï şunda uk bogaulap, Ufaga alïp kitkännär. Küräsez, tatar avïllarïn xäzer täläsä kem kilep talïj ala, xalkïn köçli ala, nindider kara köçlär monï maxsus da oeştïra, Başkortstan misalï moña dälil bulïp tora. Dimäk, tatar avïllarï oeşmasï tözelä ikän, anïñ karşïnda iminlek buença da maxsus komissija bulïrga tieş.

Inde bulaçak oeşmabïz turïnda da fikerläremne äjtim. Başlap bezgä tatar avïllarï buença mäg˝lümatlar bazasï buldïrïrga kiräk, jugïjsä bez şuşï köngä xätle dön’jada niçä tatar avïlï barlïgïn da belmibez, minem isäplävem buença ul biş meñlär tiräse. Bezgä böten tatar avïllarïn barlarga, xisapka alïrga, komp’juterga kertergä, bu ěşne sistemaga salïrga kiräk. Min üzem bu oeşmanïñ “Zur tatar avïllarï” dip ataluïn telämäs idem, ä urtaça jaki keçkenäräk avïllarnï kaja kujabïz? Anïñ menä şul urtaçalarï tarix öçen iñ kaderleläre bulïp çïga da äle! Äjtik, Mordovijadäge Äzürkä avïlï zurlar isemlegenä kerä, ämma tatar xalkï öçen Taktaşnïñ Sïrkïdïsï kaderleräk, häm zïjalïlar da şunda baraçak. Şul uk töbäktä Gabdraxman Äpsälämov tugan Allakol avïlï bügen jukka çïgïp jata, anda xätta jul da juk, millätebezgä Şärif Kamalnï birgän Peşlä avïlï da onïtïlïrga tieş tügel. Şuña kürä bu oeşmaga kergän zur avïllar üz tirälärenä keçkenä avïllarnï da berläşterä, tuplïj alsïnnar ide, planetalar tiräsendäge ijarçennär kebek, üz äjläneşlärenä alsïnnar ide!

Bu oeşma, älbättä, kübräk üzara aralaşu, säüdä-ik˝tisad maksatlarï belän tözeläder. Monïsï da kiräk, kemder ber-berenä igen, kemder terlek satar, seberlär isä mük ciläge, ěrbet çiklävege, zatlï balïklarï belän säüdä itärlär, bu da jaxşï şäjder. Ämma bez tatar avïllarï oeşmasïn monïñ öçen genä tözemibez, bezgä bu avïllarda milli-mädäni ěşlärneñ dä kuzgalïp, canlanïp kitüe kiräk. Äjtik, kajdadïr tatar tele ukïtuçïsï juk, kajdadïr mulla juk, kajsïber avïllarga tatar kitaplarï kilep citmi, kemnärder Kazan televideniesen karïj almïj tilmerä, kajsï jaklarga menä inde 20 el tatar artistlarïnïñ kilgäne juk... JAki kajdadïr, nindider avïl tatarïn cirle türälär urïnsïzga räncetkännär, ěşsez kaldïrgannar, törmägä ük utïrtïp kujgannar... Menä bu oçraklarda alarnïñ inde barïp sïenïr, jardäm alïr oeşmalarï bulïrga tieş, häm bu oeşma “Tatar avïllarï assotsiatsijase” bulïr, inşallah!

Xalïknïñ sotsial’ häm milli mäs’älälären xäl itü belän bergä, bez tarixnï da onïtmaska tieşbez. Bezneñ äle şuşï köngä xätle töbäklärdä tatar avïllarï tarixï jazïlmagan. Başkortstan bu ěşne küptän başkardï inde, äjtik, “Sverdlovski ölkäsendä başkort avïllarï”, “Perm’ ölkäsendä başkort avïllarï”, dip, kitaplar çïgardïlar, tatar avïllarïn da başkort itep şunda kerttelär. Bezneñ isä aerïm avïllar turïnda beraz kitaplarïbïz bulsa da, töbäklär buença tulïsïnça jazïlgan kitaplarïbïz juk. Ämma monda da sak häm tögäl bulïrga kiräk, “Urïs arxivlarïnda şulaj jazïlgan”, dip, tatar avïllarï tarixïn 17-18 gasïrdan gïna başlarga jaramïj. Urïs arxivlarïnda başkaça bula da almïj, çönki alarda tatarlar belän bäjle mäg˝lümatlar Kazan xanlïgïn, Ural häm Seberne jaulap algaç kïna kürenä başlïj. Şul nisbättän, 2010 elda üzeneñ 300 ellïgïn uzdïrïrga jörgän Aktanïş xalkïna da aşïkmaska kiñäş itär idem, çönki Aktanïşnïñ tarixï kimendä 600-800 el, çönki bu tirädä şundïj borïngï avïllar bar inde häm tarixi tabïldïklar da bu tirädä bik borïngïdan törki xalïklar jaşägänlegen söjli.

Şulaj uk zur şäxeslär çïkkan tatar avïllarïn da onïtïrga jaramïj, alarga aeruça ig˝tibar kiräk. Penza ölkäsendä Kärim Tinçurin tugan avïl Tarxannan Tarakanovkaga äjlängän, Şamil Usmanov tugan Tatar Pändälgese avïlïnda istälek taktasï tügel, xätta jazuçïnïñ kitaplarï da juk, jugïjsä ul tatar radiosïn oeştïrgan keşe bit! Mondïj ajanïçlï misallarnï distälägän, xätta jözlägän kiterep bulïr ide. JUgïjsä şuşï şäxeslärneñ tarixï tiräsendä zur milli çaralar ütkärergä, töbäk xalkïn berläşterergä mömkin bulïr ide bit! Dimäk, jaña oeşmabïz kürenekle tatar şäxesläreneñ istäleklären saklaunï, alarnï propagandalaunï da üz östenä alïrga tieş.

Avïl bulïp jaşäü ul äle bergä jaşäüne genä añlatmïj, ul urtak ixtïjaclar, urtak şatlïklar häm bäjrämnär, urtak problemalar belän jaşäüne dä añlata. JUgïjsä, şähärneñ küp katlï jortlarïnda da meñlägän keşe jaşi, ämma alarnï kanalizatsija torbasï gïna berläşterä. Alga taba avïl xalkïn da üz ěçenä jomïlu, ber-berläre belän aralaşmau kurkïnïçï kötä, çönki basu-kïrlardagï urtak ěşlär kolxoz belän bergä bette, ä xalïk buş vakïtïn öendä biklänep televizor karşïnda ütkärergä öjränep kitte. Şuña kürä xalïknï üzara totaştïra, berläşterä torgan urtak dini häm milli bäjrämnär, ömä kebek milli jolalar, gasïrlar bue saklanïp kilgän traditsijalär hiç onïtïlïrga tieş tügel! JUk ikän, andïj urtak çaralarnï ujlap tabarga kiräk, äjtik, tatar gailäse bäjräme, şäcärä bäjräme, uram bäjräme häm başkalar... Avïllarda härkem üz öenä kerep biklänä ikän, bezne dä tora-bara ziratlar gïna berläşterergä mömkin. Tatar avïlï ul – jaşäü räveşe, anïñ üz xolkï, üz tärtibe, üz gadätläre, dön’jaga üz karaşï häm bäjase bar, ul gomer-gomergä islam äxlagïna häm tatar tärtibenä nigezlängän bulgan. Xäzer dä bezgä şul asïl nigezebezgä kajtïrga kiräk, jag˝ni, texnologija jagïnnan tatar avïllarï şähär belän ber däräcädä bulïrga tieş, ä ruxi jaktan ul barï tik milli häm äxlaklï bulïp kïna saklïnïrga tieş.

Aktanïş rajonïnda bez menä şunïñ matur ürnägen kürdek, biredä tormïş zamança jugarï däräcädä häm şul uk vakïtta, gajat’ milli dä. Bez biredä millätebezneñ ni däräcädä maturlïgïn kürdek, xalïknïñ tatar tärtibe belän jaşäülärenä söendek, tïrïşlïklarïnïñ näticäse menä şuşï mul tormïş ikänlegen añladïk. Barlïk tatar avïllarï da millilektä häm mädänijatta menä şuña omtïlïrga tieş, Aktanïş bügen tatarlïknïñ ölgese bulïp tora. Bez kürdek – avïl millätne saklïj, jag˝ni, millät menä şundïj tatar avïllarïnda saklana. Bügenge köndä dön’jada ber genä tatar şähäre dä juk, ä tatar avïllarï meñlägän. Bu bezneñ bäjaläp betergesez bajlïgïbïz, meñär ellïk tarixïbïz, bügenge köndä nïk basïp torgan tugan cirebez häm iñ ömetle kiläçägebez!

Tatar avïllarï berläşä

23-24 maj könne Tatarstan Respublikasïnïñ Aktanïş rajonïnda tarixi vakïjga buldï – biredä Bötenrossija zur tatar avïllarï berlegen oeştïru konferentsijase uzdïrïldï, Bötendön’ja tatar kongressï tarafïnnan ozak ellar bue ujlanïlgan häm planlaştïrïlgan bu ěş, nihajat’, tormïşka aştï. Rossijaneñ 22 sub˝ektïnda xalïk sanï meñnän artïk bulgan zur tatar avïllarï bar, oeştïru cïelïşïnda isä Tatarstannan tïş, Mari-Ěl’, Mordovija, Udmurtija, Çuvaşija Respublikalarïnnan, Kirov, Tübän Novgorod, Omski, Tomski, Ïrïnbur, Perm’, Penza, Rjazan’, Saratov, Samara, Sverdlovski, Ul’jan häm başka töbäklärdän väkillär bar ide. Kïzganïç, Başkortstan Respublikasïnnan delegatlar kilmäde, çönki näk˝ şul köngä Ufada avïl cirlege başlïklarïnïñ cïelïşï kuelgan bulïp çïktï.

Bu tarixi cïenda Bötendön’ja tatar kongressïnïñ başkarma komitetï räise, Tatarstan Respublikasïnïñ Däülät Sovetï deputatï, tarix fännäre doktorï Rinat Zakirov töp dokladnï jasadï, ul tatar avïllarï berlegeneñ maksatlarï häm burïçlarï turïnda söjläde. Bötendön’ja tatar kongressï başkarma komitetï äg˝zasï, Penza ölkäse tatar milli-mädäni möxtärijat räise, avïl xucalïgï fännäre kandidatï Kjazïm Deberdiev cïelgan delegatlarga Rossijadäge tatar avïllarï buença mäg˝lümat birde, bulaçak assotsiatsijaneñ Ustav proektï belän tanïştïrdï. Konferentsijaneñ kunagï, Rossija Federatsijaseneñ tatar milli-mädäni möxtärijatläre räise, Rossija Däülät Dumasï deputatï Ildar Gïjl’metdinov bergä ěşlärgä çakïrdï häm bulaçak oeşmaga jardäm itäçägen äjtte. Aktanïş munitsipal’ rajon başlïgï Ěngel’ Fättaxov isä bu tarixi cïennïñ biredä ütüen rajon öçen dä zur vakïjga buluïn bilgeläp ütte, Rossijaneñ tatar avïllarï berlegenä uñïşlar teläde. Konferentsijagä kunak itep “Tatneft’”, “KamAZ”, berläşmäläre väkilläre, “Tatfondbank”, “Ak bars” banklarï apparat citäkçeläre dä çakïrïlgan ide.

Konferentsijadä şulaj uk Bötendön’ja tatar kongressïnïñ başkarma komitetï äg˝zasï, jazuçï, tarix fännäre kandidatï Fäüzija Bäjrämova, Perm’ kraenïñ Barda munitsipal’ rajon başlïgï Ixsan Urstemirov, Samara ölkäseneñ Poxvistnev rajonï Gali avïlï cirlege başlïgï Idris Mullabaev, Tatarstan Respublikasï Däülät Sovetï deputatï, şagïjr’ Robert Miñnullin, TR Sänägat’ häm säüdä ministrlïgï xezmätkäre Güzälija Xäsänova, Ul’janovski ölkäseneñ JAña Malïklï rajon başlïgï Il’jas Möxetdinov, Omski ölkäseneñ Bol’şereç’e rajonï, Ülänkül avïlï cirle üzidarä başlïgï Läjlä Möxämmätşina, Tatarstan Respublikasïnïñ Kukmara rajonï, Olï Särdek avïlï cirlege başlïgï Minnesart Fättaxov, Kirov ölkäse tatar mädänijat üzäge räise Kamil Äxätov häm başkalar çïgïş jasadï.

Çïgïşlardan soñ “Bötenrossija zur tatar avïllarï assotsiatsijase”neñ Ustavï kabul itelde, idarä organnarï häm räis sajlandï, bu urïnga bertavïştan Penza ölkäseneñ Urta Äläzän avïlïnnan tanïlgan cämägat’ ěşleklese Kjazïm Deberdiev sajlap kueldï. Idarä sostavïna şulaj uk Rossija töbäklärennän häm Tatarstannan da keşelär kertelde, alar arasïnda Bötendön’ja tatar kongressï väkilläre Fäüzija Bäjrämova häm Mars Tukaev ta bar. Revizija komissijase räise itep isä Kirov ölkäsennän Kamil Äxätov sajlandï. Konferentsijadä katnaşuçïlar Rossija Federatsijasendä jaşäüçe tatarlarga möräcägat’ tä kabul ittelär, anda avïlarïbïznïñ ictimagïj, ik˝tisadïj häm ruxi tormïşïn jañartu, tugan telne, milli mägarifne, mädänijatne, xalkïbïznïñ traditsijalären saklau, tatar avïllarïn gomer-gomergä jaşätep kilgän äxlakïj nigezne torgïzïrga çakïrïlgan ide.

Bu könnärdä delegatlar rajon belän tanïşïrga da ölgerdelär, alar Puçï häm Änäk avïllarïnda, Bajsarda häm JAña Kormaşta, JAña Älem häm Akküz avïllarïnda buldïlar, mädänijat jortlarïnda, balalar icat üzäklärendä, mäçetlärdä, muzejlarda häm mäktäplärdämilli mädänijat häm tugan telneñ torïşï belän tanïştïlar. Aktanïş rajon üzäge buença maxsus ěkskurtsijagä isä Ciñü parkïnda, balalar icat üzägendä, sälamätländerü üzägendä, Cämig˝ mäçettä, Sängat’ parkïnda, “Kaenkaj” balalar bakçasïnda, rajon muzeenda, agregat zavodïnda, boz saraenda, 3nçe mäktäp-gimnazijadä bulu karalgan ide. Delegatlar şulaj uk Aktanïşta Seberdän alïp kilgän kedr agaçïn utïrtu tantanasïnda da katnaştïlar, ul tatar xalkïnïñ berdämlegenä häm nïklïgïna simvol bulïp torsïn, didelär. Rajon mädänijat saraenda kunaklar öçen maxsus kürsätelgän “Aktanïşïm – Ak Ilem” kontsert programmasï isä millätebezneñ ni däräcädä maturlïgïn, zatlïlïgïn kürsätte, böten Rossijadän cïelgan tatarlarga milli ürnäk vazïjfasïn ütäde.

Şulaj itep, Aktanïş cirendä “Bötenrossija zur tatar avïllarï assotsiatsise” tözelde häm olï tormïşka fatïjxa aldï. Mäskäüdä terkälü ütkäç, bu oeşma üz tiräsenä barlïk tatar avïllarïn da berläşterer, alarnïñ tarixïn, bügenge xällären öjräner, tatar xalkïnïñ ruxi bişege bulgan avïllarïbïznï saklap kalu buença barïsïn da ěşlär, digän ömettä kalïjk!

Tarixi-mädäni miras fondïnïñ matbugat üzäge
2008 el, 26 maj.

Seber xanlïgïn jaulap aluga jaña karaş

Fäүzija Bäjrämova, jazuçï, tarix fännäre kandidatï, Bötendön’ja tatar kongressïnïñ başkarma komitetï äg˝zasï

(2008 elnïñ 20 maenda, Qazan şähäreneñ Märcäni isemendäge tarix institutïnda uzdïrïlgan “Urta gasïrlar törki-tatar däүlätläreneñ säjasi häm sotsial’-ik˝tisadïj tarixï / XV-XVIII gasïrnïñ öçençe çirege/” dip atalgan Bötenrossija fänni konferentsijasendä jasagan çïgïş)

Barlïk rus häm sovet ěntsiklopedijalärendä dijarlek Seber xanlïgïn jaulap aluçï itep kazak atamanï Ermak kүrsätelä, rus tarixçïlarï da dүrt gasïr bue şunï isbatlap jazdïlar, soñgï ellarda isä bu turïda kinofil’mnar töşerelde, Seberdä häm Rossijaneñ başka urïnnarïnda aña häjkälär kueldï. Ämma bu döreslekkä turï kiläme soñ, Seberne bujsïndïruçï, çïnnan da, Ermakmï jaki bu xakïjkat’ne jaşerer öçen ujlap çïgarïlgan jalganmï?

“Tatar ěntsiklopedik sүzlege”nän kүrengänçä, “Seber xanlïgï 15 jözneñ 20nçe ellarïnda barlïkka kilä häm 1598 elda, Kүçem xan үterelgännän soñ, möstäkïjl’legen jugalta häm rus däүlätenä bujsïndïrïla”, dielä. (Tatar ěntsiklopedik sүzlege. Qazan, 2002, 558 bit.) Ermaknïñ Sebergä jau çabuï isä kajber tarixçïlar jazuï buença 1581 elnïñ 1 sentjabrendä başlana,(“Есиповская летопись”, Миллер Г.Ф., “История Сибири”, Шеглов И.В., “Хронологический перечень важнейших данных из истории Сибири”,Hadi Atlasi, “Seber tarixï” h.b.), kajberläreneñ jazuï buença bu poxod 1582 elnïñ 1 sentjabrendä başlana. (Skrïnnikov R.G., “Sibirskaja ěkspeditsija Ermaka”, Gabdel’bar Fajzraxmanov “Istorija sibirskix tatar s drevnejşix vremen do naçala XX veka” h.b.) Ermak kajber tarixçïlar jazuï buença 1584 elnïñ 5-6 avgustïnda, kajberläre jazuïnça – 1585 elnïñ 5-6 avgustïnda Vagaj elgasïnïñ Irtïşka koja torgan urïnïnda Küçem xan jaugirläre tarafïnnan üterelä.

Ni bulsa da, Ermak Seberdä nibarï 3 el bula, Napoleon Mäskäüne algan kebek, Seberneñ başkalasï Iskärne genä kulïna töşerä, Küçem xan isä kazak atamanï üterelgännän soñ da 15 eldan artïk kulïna kïlïç totïp urïs gaskärenä karşï sugïşa. Tagï da tulïrak itep äjtkändä, Küçem xannïñ iseme barï tik 1601 ellardan soñ gïna el˝jazmalarda kürsätelmi başlïj, şulaj bulgaç, anïñ üleme dä 1598 elda tügel, 1601 ellarda gïna bulgan bulïrga tieş. Dimäk Küçem xan, Ermak üterelgännän soñ da äle 15 eldan artïk üz däüläte öçen köräş alïp bara, ämma bu köräş inde kazak atamanï Ermakka karşï tügel, urïs reguljar armijasenä karşï bula. JAg˝ni, ozak ellar bue Seber xanlïgï belän Rossija däüläte arasïnda kankojgïç sugïşlar bara, tatarlar öçen bu ilne häm cirne birmäs öçen azatlïk sugïşï bulsa, ruslar öçen, Rossija öçen jaulap alu sugïşï bula.

Xäer, Ermakka kadär dä Rossijaneñ Seberne kulga töşerergä nïklï nijate bula, bu turïda tarixi dokumentlar söjli. Rossija patşasï Ivan IV üze xuca bulmagan Ural-Seber cirlären 1558 elda uk urïs bajlarï Strogonovlarga talarga röxsät birä. 1574 elnïñ 30 maenda isä ul Küçem xan bilämäläreneñ, jag˝ni, çit däülät bulgan Seber xanlïgïnïñ zur öleşen zhalovannaja gramota nigezendä şul uk Strogonovlarga birä, alarga anda krepost’lar salïrga, korallï sakçïlar totarga, timer ěşkärtergä, igen çäçärgä röxsät itä häm seber xalkïnnan jasak cïep, anï üzenä kitertergä boera (Бахрушин С.В. Пути в Сибирь в XVI – XVII вв. // Бахрушин С.В. Научные труды. Т.III. Ч.I. – М., 1955, с.93.). Häm bolar öçen Ivan patşa Strogonovlarnï 20 elga barlïk salïmnardan azat itä! JUgïjsä bu bit Kүçem xannïñ urïs patşasï belän tïnïç jaşäү xakïna, үz xalkïnnan özep, Mäskäүgä här el saen meñ keş tirese jasak tүläp torgan çaklarï! Häm şul uk vakïtta JAvïz Ivanga: “Tïnïçlïk teläsäñ – tïnïç jaşärbez, sugïşïrga teläsäñ – sugïşïrbïz”, - dip xat jazgan ellarï...

Ä Ivan patşaga Seber tulïsïnça kiräk bula häm ul sugïşka äzerlänä. Stogonovlar ěkspantsijase aşa Seberne jaulap alunïñ berençe ětabï başlansa, Ermak anïñ dävamï gïna bulïp tora, ä Rossijaneñ reguljar armijase isä bu mäkerle ěşne azagïna citkerä. 1570 ellarda Strogonovlar Ural-Seberdä 8 million desjatina cirlärgä ija bulalar, bu tirälärdä Solikamski, Konkor, Orel-Kargedan, Çusovoj kebek taş kalalar saldïralar, bandit kazaklarnï jallap, xäzerge xantï-mansi cirlärenä xätle höcүmnär oeştïralar, alar talamagan ber genä avïl da kalmïj. Häm, älbättä, Kүçem xan da , Mäskäү belän tïnïçlïk xakïna, dip, kүrälätä ilen talatïrga telämi häm 1573 elda үze Strogonovlarga karşï jau çïga, urïslarga jasak tүläүne tuktata.

Ul arada Ural ar˝jagïna, Strogonovlar janïna Ermak julbasarlarï kilep çïga, alarnïñ Idel buenda oeştïrgan kanlï sueşlardan soñ patşa gaskärennän kaçïp jörүläre bula. 1577 elnïñ cäendä farsï ilenä baruçï urïs ilçelegen talaganï häm ilçe Karamïşevnï үterep, Rossija patşasïnïñ farsï şahïna digän böten bүläklären үzenä alganï öçen Ivan IV Ermaknï häm anïñ başkisärlären үlem cäzasïna xökem itä (Миллер Г.Ф. История Сибири. Москва, 1999, с. 335. Грамота царя Ивана Васильевича на Чусовую Максиму и Никите Строгановым о посылке в Чердынь волжских казаков Ермака Тимофеева с товарищами, 1582 год, ноября 16.) “А те атаманы и казаки преж того ссорили нас с Ногайской ордою, послов ногайских на Волге на перевозех побивали, и ордобазарцев грабили и побивали, и нашим людем многие грабежи и убытки чинили; и им было вины свои покрыти тем, что было нашу Пермскую землю оберегать, и они зделали с вами вместе по тому ж, как на Волге чинили и воровали...” (Kүrsätelgän xezmät, şunda uk.) Perm’ cirlären saklamagan oçrakta, Ivan patşa Ermaknï häm anïñ kazaklarïn asïp kujarga boera.

Ämma Ermaknïñ “Seber xanlïgïn jaulap aluï” turïndagï xäbären işetkäç, Ivan IV үzeneñ Ermakka karata bulgan fikeren kapma-karşïga үzgärtä. “...взял Сибирское царство, победил о обратил в бегство хана Кучума, многих татар, остяков, вогулов привел к шерти быть под царскую руку и давать им ежегодно ясак”, dip maktanïp jaza Ermak Räsäj patşasïna xatïnda. Ermak atamanï Ivan Kol’tso anïñ bu xatïn 1583 elnïñ jazïnda Ivan patşa kulïna kiterep tottïra. Äle kүptän tүgel genä үlem cäzasïna xökem itelgän Ivan Kol’tsonï da, anïñ janïndagï kazaklarnï da Räsäj patşasï asïp kujmïj, kiresençä, başkisär Ermak öçen, dip, үz östennän tunïn salïp birä, aña sugïş köbälären bүläk itä, başkalarnï da mul bäxillätä. Ul gïna da tүgel, Ivan patşa Ermakka jardämgä dip, voevodalarï knjaz’ Semeon Bolxonskij häm Ivan Gluxovnï, 500 keşelek korallï gaskär belän, Sebergä ozata, alarga xristian dine ähelläre, ärxärilär häm poplar da kuşïla, bu täre poxodïna soñrak Uralda Strogonovlarnïñ 300 keşelek sugïşçïlarï da östälä.(Сибирские летописи. – СПб., 1907, с.346.).

Inde tarixtan bilgele bulgança, Ermak ul vakïtta Seberne ala almïj, barï tik xanlïknïñ başkalasï Iskärne genä kulga töşerä häm jakïn-tirädäge şähär-avïllarnï talïj. Berençe kïşta uk Iskärdä çolgaşïşta kalïp, anïñ açlïktan küp keşese kïrïla, közen Mäskäüdän kilep kuşïlgan meñ keşelek gaskär häm çirkäü çirüe Ermaknïñ xälen ciñeläjtäse urïnda, aldagï salkïn kïşta tagï çolganïşta häm azïksïz kalïp, bötenläe belän kïrïlïp-ülep betä, alarnïñ ülemendä Ermaknïñ da gaebe zur bula. Iskär häm Karaça şähärlärendä çolganïşta kalgan urïs gaskäre, xristian ruxanilarï şul xätle xälgä kilep citälär ki, alar xätta ber-berläreneñ mäetlären aşïj başlïjlar, bu xakta Seber el˝jazmalarï xäbär itä. 1585 elnïñ cäendä isä Ermak böten köçen kuep Seberdän çïgïp kaçarga omtïla, ul elga julï belän könbatïşka da, tön’jakka da ïrgïlïp karïj, ämma anï tatarlar ber jaktan da çïgarmïjlar häm Ermak gaskäre belän Iskärdän erak tügel ülemen taba... Iskärne saklap kalgan voevoda Ivan Gluxov häm kazaklar 1585 elnïñ 15 avgustïnda anï taşlap, şähärgä ut törtep kaçalar, Ob’ häm Peçora elgalarï aşa Räsäjgä kajtïp egïlalar. (Сибирские летописи... с.299.) Küçem xan isä vakïtlï gïna kaldïrïp torgan başkalasïna jañadan kajta häm xanlïk belän idarä itä başlïj.

Küräbez, başkisär Ermak Seberne ala almagan, barï tik jul östendäge avïl häm kalalarnï talau häm cirle xalïknï üterü, alarnï köçläp çukïndïru belän genä şögïl’längän. Ämma Kotïptan kïpçak dalalarïnaça cäelgän, Ural taularïnnan Baraba dalalarïna kadär taralïp jatkan Seber ilenä anïñ kulï citmägän, anda äle ozak ellar bue tatarlar xuca bulgan. Tik urïs gaskäre dä Ermaknïñ artïnnan bastïrïp Sebergä kilep citkän, alar inde bu baj häm irken cirlärne jugaltïrga telämägännär. Şulaj itep, Seber öçen distä ellarga suzïlgan kanlï sugïşlar başlanïp kitkän. Äle 1585 elnïñ közendä ük, Mäskäüdän Sebergä voevoda Ivan Mansurov gaskäre cibärelä, ul Kotïpta urïs kälgäse tözi, 1586 elnï voevodalar Vasilij Sukin, Ivan Mjasnoj häm pis’mennïj golova Danila Çulkov gaskär belän Sebergä kilep citälär, alar borïngï tatar şähärläre Çimgi-Tura häm Tubïl-Tura östendä Tömän häm 1587 elda Tobol’ski xärbi kälgä-kalalarïn salalar. Ul arada Kotïpta, ělekkege Pelïm knjazlïgï urïnïnda Pelïm, Berezov, Surgut kalalarï kalkïp çïga, 1594 elda isä Küçem xannïñ JAlïm-Tora şähäre urïnïnda urïslarnïñ Tara kalasï barlïkka kilä (Миллер Г.Ф. История Сибири. Т. 1. М. – Л., 1937, с. 355.). Tatarlarnïñ töp su jullarï bulgan Irtïş häm Tubïl, Tura häm Tara, Ob’ elgalarï buena urnaşkan bu urïs kalalarï tiz arada köçle xärbi krepost’larga äjlänälär, Seberne tulïsïnça jaulap alu buença töp tajanïç rolen ütilär.

Şunïsïn da onïtmaska kiräk, Seber cirendä bu xärbi krepost’larnï tözü häm saklau urïs gaskäre jardämendä başkarïla, şul uk vakïtta jaulap alïngan cirle xalïklarnï fajdalanu oçraklarï da bula. Äjtik, 1594 elnïñ başïnda knjaz’ Andrej Eletskij citäkçelegendä Mäskäüdän Sebergä ozatïlgan 147 keşelek cäjaüle urïs gaskärenä Qazannan 100 atlï tatarnï, Ural başkortlarïnnan 300 atlï cajdaknï alalar, alarga başlïk itep çukïngan tatar Mamlï Mal’tsev bilgelänä. Moña östäp tagï Laeştan häm Täteştän illeşär poljak totkïnï, Qazannan tagï ille tatar Mäskäü gaskärenä kilep kuşïla. Sebergä kilep citkäç isä bu gaskär tagï da zuraep, aña tagï jözlägän kazak, urïslarga xezmätkä küçkän jözdän artïk Tubïl tatarï, Tömän şähärennän distälägän litvalï häm çärkäslär, cirle vogul-ostjaklar kuşïlïp, Taraga kilep citkändä meñnän artïk sugïşçïnï xasil itälär, şularnïñ jartïsï tatar-başkort bula (Тарская мозаика. Омск, 1994, с. 7.).

Küçem xanga distä ellar bue menä şulaj berniçä frontta – Sebergä där’ja bulïp agïlgan urïs reguljar armijasenä, alarga kilep kuşïlgan satlïk millättäşlärenä häm forsattan fajdalanïp, arttan Iskärgä bärep kergän kazax soltannarïna karşï da köräşergä turï kilä. Döres, soñgïlarï bik tiz üzläre dä urïs kolïna äjlänälär, 16 jaş’lek kazax soltanï Uraz-Möxämmät, tajbugaçï Säjtäk häm Küçem xanga xïjanät itep, kazaxlarga xezmätkä küçkän Karaça-väzir, vakïtlïça Iskärgä kerep utïrsalar da, 1588 elnïñ cäendä alarnï mäker julï belän äsirlekkä töşerälär häm Mäskäügä ozatalar. (Сибирские летописи... с.293-294.) Seber kanga batïp jatkanda, kazax xanï Täväkkäl 50 meñ keşelek gaskären Boxaranï tuzdïrïrga cibärä, jardäm sorasalar da, üz törki-möselmannarïna bulïşmïj. Üz xäle xäl bulganga, Boxara da Sebergä jardäm itä almïj, Kïrïm, Törkija dä jardämgä kilmi, Idel-Ural üze ut ěçendä jata, şulaj itep, Küçem xan urïs armijasenä karşï köräştä az sanlï xalkï belän ber jalgïzï kala.

Seberneñ zur su bujlarï äkerenläp urïs kälgäläre belän tulsa da, alar kulïnda utlï koral, mïltïk häm çuen tuplar bulsa da, Küçem xan alardan kaçïp dalada jörmi, böten gajräten häm gaskären cïep, sanaj-uklar, kïlïç-söñgelär belän bulsa da şuşï kalalarga höcüm itä. 1590 elnïñ 23 ijunendä ul Tömän tiräsendä zur sugïşlar alïp bara, Tubïl kalasïna höcüm itä, şähärne ala almasa da, küp urïs gaskärilären juk itä, tirä-jak avïllarda urïslarga xezmätkä küçkän satlïk tatarlïrnï äsir itep alïp, Baraba dalalarïna ozata, şulaj uk cirle xalïknïñ küpçelege üz teläge belän Küçem xanga ijarep, Irtïş-Om’ bujlarïna kitep bara. Biredä isä Küçem xan Sala, Kaurdak olïslarïna höcüm itep, üzenä karşï çïkkan patşa gaskären çigenergä mäcbür itä. Şulaj itep, cirle xalïk jasaknï jañadan Küçem xanga tüli başlïj, Irtïşnïñ häm Ob’nïñ jugarï öleşläre, Baraba dalalarï, Tara häm Om’ elgasï bujlarï tulïsïnça dijarlek Küçem xan kulïnda bula. (Gäbdelbär Fäjzraxmanov. Kürsätelgän xezmät, 206 bit.)

Ämma urïs gaskäre dä monïñ belän kileşergä telämi, alarga tatarlardan kilä torgan jasak räveşendäge keş tireläre, toz külläre hava kebek kiräk bula, häm alar kälgälärennän çïgïp, Küçem xannï ězärlekli başlïjlar. Küçem xan gaskäre belän şundïj zur bäreleşlärneñ berse 1591 elnïñ avgustïnda bula, Tubïl voevodasï Kol’tsov-Masal’skij Işim elgasï bujlarïnda kinättän tatarlarnïñ ïstanïna höcüm itä. Bu sugïşta küp tatarlar ülä, Küçem xannïñ balalarï urïslarga äsir töşä, ämma tatar xanï ciñelmi, däülät öçen sugïşïn dävam itä. (Hadi Atlasi. Seber tarixï. Söenbikä. Qazan xanlïgï. – Qazan, 1993, 114 bit.)

Küçem xan häm patşa gaskäre arasïnda şundïj kankojgïç sugïşlarnïñ tagï berse 1595 elnï Irtïşnïñ jugarï agïmïndagï Kara-Atau kalasïnda bula. Urïs voevodasï Boris Domozhirov Küçem xannïñ ïstanïna kötmägändä höcüm itep, bik küp tatarlarnï juk itä, urïslar jagïnnan da küp sugïşçïlar ülä, küp kenä zatlï tatarlar äsirlekkä ělägä (Буцинский П. Заселение Сибири и первые ее насельники. – Харьков, 1899, с.143, 145). Ämma Küçem xan bu jaudan da isän çïga häm üze dä urïs kälgälärenä höcümnären dävam itä, anïñ janïnda olï ulï Ali häm tugrïlïklï morzalarï häm jaugirläre bula. 1595 elnïñ martïnda Tubïl voevodasï Rostovskij Tara şähärendäge urïs gaskärenä jardämgä 239 xärbi häm küp koral cibärä, 500 keşelek gaskär, Küçem xan ězläre bujlap, Baraba dalalarïna tarala. Biredä här şähär häm avïl öçen kankojgïç sugïşlar başlana. Urïs voevodalarï Domozhirov häm Ropozovlar karamagïndagï atlï gaskär tatarlarnïñ Çangula, Lugaj, Kilem, Barma, Liuba, Toraş, Kärpäk olïslarïn utka totalar, Tunus şähäre cir belän tigezlänä, xalkï juk itelä. Bu xällärne kürep kurkuga töşkän cirle xalïknïñ ber öleşe Räsäjgä bujsïnuïn belderä, urïslarga jasak tülärgä rizalaşa. (Hadi Atlasi. Kürsätelgän xezmät, 125 bit.)

Küçem xan isä urïslar belän sugïşïp çigenä-çigenä, Irtïş häm Ob’ elgalarïnïñ jugarï agïmïna, Om’ elgasï bujlarïna uk kilep citä, gailäsen Irmän elgasï buendagï Ton-Tura şähärendä kaldïrïp, jaña höcümnärgä taşlana. Döres, Kara-Atau sugïşïnnan soñ anï 300 morzasï kaldïrïp kitä, alar säüdä kärvannarïna ijarep, gailäläre belän Boxaraga küçälär, Xiva jaklarïna kitep baralar. Bu jul Küçem xan öçen dä açïk bula, ämma ul ilen, xalkïn, däüläten taşlap kitä almïj häm urïs gaskärenä karşï sugïşlarïn dävam itä. Bu vakïtta aña inde 80 jaş’ tulïp kilgänlegen dä, Küçem xannïñ jartïlaş sukïrajganïn da onïtmaska kiräk. Şuşï xälendä dä ul ilen jaklau öçen xärbilärne oeştïra ala, alar belän kankojgïç sugïşlarga kerä, 1596 elnï Ïk küle buennan kalmïklarnï kuïp çïgara, 1597 elnï Irtïşnïñ urta agïmïndagï Teräni häm Om’ elgasï buendagï Luguj olïsïn urïslar kulïnnan tartïp ala, berniçä tapkïr Tara şähärenä höcüm itä.(Butsinskij P. Kürsätelgän xezmät, 143, 146 bitlär.)

Tatar xanïnïñ bolaj gïna bireşmäsen añlagan Räsäj patşalarï aña xatlar da jazïp karïjlar, üzlärenä xezmätkä küçärgä ügetlilär. 1596 elnï urïs patşasï Fedor Ivanoviç Küçem xanga bolaj dip jaza: “... Sineñ ělekkege ěşläreñä häm bujsïnmavïña karamastan, bez sine, Küçem patşa, balalarïñ belän üzebezgä çakïrabïz häm bezgä xezmät itärgä öndibez! Sin bezneñ küz aldïbïzda bulïrsïñ, bez siña başka xan häm xanzädälärgä birgän kebek, xakïn tüläp torïrbïz! Ägär inde Seber-jortïñda kalïrga teliseñ ikän, anda xan bulïrsïñ, häm bezgä bujsïnïp, tieşle xakïn alïp torïrsïñ!” (Абдиров М. Хан Кучум – известный и неизвестный. Алма-Ата, 1996, с. 125). Ämma Küçem xan urïs patşalarïnïñ bu jalgan väg˝dälärenä ïşanmïj, anïñ Mäskäügä bujsïngan tatar xanï bulïp tarixka kerep kalasï kilmi häm ul il-cire öçen sugïşlarïn dävam itä.

Küçem xannï bu räveşle üzlärenä bujsïndïra almagaç, Mäskäü patşasï aña äsirlektäge ulï Äbelxäer häm tuganïnïñ ulï Möxämmätkol aşa möräcägat’ itterep karïj. “Böek Räsäj patşasï aldïnda üzeñneñ gaebeñne kaplau öçen, biregä berär ulïñnï totïk-amänät itep cibär, - dip jazalar alar. – Üzeñ dä monda kil häm bezneñ kebek räxät tormïş tabarsïñ, bezgä böek padişah cirlär häm şähärlär birde, sin dä alarnï alïrsïñ! Ägär teläsäñ, Räsäj patşasïna bujsïnïp, annan xezmät xakï alïp, Seberdä xuca bulïrsïñ!” (Абдиров М. Kүrsätelgän xezmät, şunda uk.) Ämma Kүçem xan Mäskäүdän kaçïp kajtkan tatar-nugaj jaugirläre söjlägännän anda Seber morzalarïn sugïş öçen genä totkannarïn, alarnï törki-möselmannarga karşï jaularda kullangannarïn belä ide inde. Kүçem xan үz gomeren saklap kalu bäräbärenä mondïj xurlïklï kileşүgä barmïj häm il-cire öçen sugïşuïn dävam itä.

“Кучум неуступчиво боролся с Ермаком ; в этой борьбе он не унижал своего сана, ни своего достоинства, ни падал ниц перед покорителем, мстил ему, сообразно духу времени, и тайно, и явно, и, наконец семнадцать лет скитаясь по степям, он, в диком величии своем, предпочел лучше пасть под ударами судьбы, но не запятнать себя добровольной передачей перед тем, кого он считал своими притеснителями и врагами...”, - dip jaza bu xakta tarixçï Nebol’sin (Небольсин П.И. Покорение Сибири. – СПб, 1849, с.111).

Seber öçen iñ köçle soñgï sugïşlarnïñ berse 1598 elnïñ 20 avgustïnda bula, voevoda Andrej Voejkov gaskäre Çan kүle buenda urnaşkan Kүçem xan ïstanïna tönnä kötmägändä höcүm itä häm joklap jatkan xalïknï suep çïga. Үlүçelär arasïnda Kүçem xannïñ 370 jaugire, onïklarï häm morzalar da bula, ä xan gailäsennän 30 keşe urïslarga äsir töşä. (Butsinskij P.N. Kүrsätelgän xezmät, 147 bit.) Kүçem xan isä үze bu vakïtta ullarï Ali, Kagaj, Azim häm jözlägän jaugire belän erak olïslarda gaskär tuplap jöri häm ul jañadan JAlïm-Tora – Tara şähären kire kajtarïrga ujlïj. Ullarï, kilennäre, onïklarï urïslar kulïna äsir bulïp töşkäç, voevodalar Kүçem xanga tagï ilçe cibärep karïjlar, birelergä kuşalar. Kүçem xannïñ cavabï: “Min Seberne үzem teläp birmädem, iregemne dä үz telägem belän birmäm!” – bula. Şulaj itep, 1598 elnïñ 20 avgustï Könbatïş Seberneñ räsmi räveştä Rossija sostavïna kerүeneñ faktik datasï bulïp tora.

Şuşï kankojgïç sugïştan soñ Küçem xannïñ iseme tarix el˝jazmalarïnda kürenmi başlïj, ä 1601 eldan Seber xanï bulïp anïñ olï ulï Ali isäplänä. Küçem xan tarix mäjdanïnnan jukka çïksa da, Seber öçen köräşne başta anïñ ulï Ali, ul urïslarga äsirlekkä töşkäç, başka ulllarï Azim, Kanaj, Işim, Morat, soñrak onïklarï Ablaj-Gäräj, Däülät-Gäräj, Täüke, Buka soltan dävam itälär. Seberne kire kajtaru öçen köräş äle tagï ike gasïr dävam itä, Küçem xannïñ onïklarï urïslarga karşï sugïşlar belän 1636 elnï Ufa şähärenä xätle barïp citälär. Räsmi tarixta “başkort vosstanieläre” dip jörtelgän tatar kütäreleşläreneñ dä başïnda, nigezdä, Küçem xan näsele torgan. Ä Küçem xannïñ urïslarga äsir töşep, Mäskäügä cibärelgän näsele tulïsïnça dijarlek xristian dinenä küçep betä, urïslaşa häm tarix säxnäsennän töşep kala.

Näticä jasap äjtkändä, Seberne bernindi Ermak ta basïp almagan, ä Rossijaneñ reguljar armijase jaulap algan. Ozakka suzïlgan bu sugïş Ermak belän Küçem xan arasïndagï sugïş tügel, ä bälki ike däülät – Räsäj belän Seber xanlïgï arasïndagï sugïş bula. Rossija öçen bu jaulap alu sugïşlarï bulsa, Seber xanlïgï öçen milli-azatlïk köräşe bulïp tora. Seber xanlïgï Rossija belän bernindi kileşülärgä dä barmïj, anïñ bügenge köngä xätle Mäskäü belän solïx tözegäne juk, xalïkara normalar buença ul äle dä Rossija belän sugïş xälendä isäplänä. Şuña kürä Seber xanlïgïnïñ töp dävamçïlarï bulgan seber tatarlarïnïñ jañadan üz bäjsez däülätlären torgïzïrga da, jaulap alïnularï öçen Mäskäüdän kompentsatsija tülätergä dä, Räsäjneñ tatarlarga karata uzdïrgan juk itü säjasäte öçen xalïkara mäxkämälärgä birergä dä xaklarï bar. Çönki tarixi döreslek alar jagïnda.

Ä tatar xalkï öçen, bigräk tä, seber tatarlarïna Ermak bernindi dä batïr tügel, ä başkisär häm julbasar. Ul Sebergä talau häm üterü nijate belän kilgän häm şul kara ěşen ěşlägän dä. Häm ülemen dä tatarlar kulïnnan Seberdä tapkan. Ä Küçem xan isä tatar xalkï öçen milli kaharman, azatlïk köräşçese häm cihangir ir – Seberneñ Altïn xanï bulïp kala birä.


Fajdalanïlgan xezmät:

Абдиров Мурат. Хан Кучум: известный и неизвестный. – Алма-Ата, 1996.
Atlasi Hadi. Seber tarixï. Söenbikä. Qazan xanlïgï. – Qazan, 1993.
Bäjrämova F.Ä. Kүçem xan. – Qazan, 2007.
Кабдулвахитов Калиль. По следам тюменских шейхов. – Тюмень, 2005.
Миллер Г.Ф. История Сибири. – Москва, 1999.
Tatar ěntsiklopedija sүzlege. – Qazan, 2002.
Тарская мозаика. – Омск, 1994.
Тобольский хронограф – 1, 2, 3, 4. – Омск, Москва, Екатеринбург, 1993, 1994, 1998, 2004.
Файзрахманов Г.Л. История сибирских татар с древнейших времен до начала XXвека. – Казань, 2002.

Galimnär cïenï

Bu könnärdä Kazanda, Märcäni isemendäge tarix institutïnda, “Urta gasïr törki-tatar däülätläreneñ säjasi häm sotsial’-ik˝tisadïj tarixï (XV – XVIII gasïrnïñ öçençe çirege)” dip atalgan temaga Bötenrossija fänni konferentsijase buldï. Konferentsija ěşendä Tatarstan tarixçïlarïnnan tïş, Maxaçkala, Voronezh , Tömän şähärlärennän dä galimnär katnaştï. Fänni forum barïşïnda urta gasïr törki-tatar däülätläreneñ barlïkka kilüe häm jaulap alïnuï tarixï, bu temaga karagan jaña çïganaklar, material’ kul’tura häm arxeologik mäg˝lümatlar, törki-tatar däülätläreneñ tarixi geografijaläre, ruxi mädänijatneñ törki-tatar däülätlärendäge ictimagïj-säjasi üseşkä täěsire, tatar xanlïklarïnïñ üzara mädäni häm millätara baglanïşlarï, alarnïñ dön’ja mäjdanïnda totkan urïnnarï, urta gasïr törki-tatar däülätläreneñ säjasi-administrativ tözeleşläre, tatarlarnïñ Evrazija xalïklarïna täěsire temalarï kiñ jaktïrtïldï. Dokladlar Altïn Urda, Qazan, Seber, Kasïjm, Kïrïm, Kumïktörki-tatar däülätläreneñ säjasi häm ictimagïj tormïşïn açïp birügä bagïşlangan ide. Kereş süz belän isä tarix fännäre doktorï, Tatarstan fännär akademijaseneñ vitse-prezidentï Mirkasïjm Gosmanov çïgïş jasadï, ul aerïm töbäk tarixlarïn gïna tügel, zur törki-tatar tarixïn ber itep öjränergä çakïrdï.

Dagïstannan filosofija fännäre kandidatï Kamil Aliev häm filologija fännäre kandidatï Garun-Räşid Gusejnov kumïklarnïñ Altïn Urda sostavïndagï häm aerïm Kumïk däüläte bularak tarixï turïnda, Voronezh däülät universitetïnnan tarix fännäre kandidatï Jurij Seleznev 1420-1460 ellarda rus-urda mönäsäbätläreneñ rus çïganaklarïnda çagïlïşï, Qazannan tarix fännäre doktorï Ildus Zahidullin Kïrïm xanlïgïnda 17-18 gasïrlarda möselman dini idaräçelege, tarix fännäre doktorï Gamircan Däülätşin Qazan xanlïgïnda ruxi miras, tarix fännäre kandidatï Ilnur Mirgaliev Altïn Urda däüläteneñ soñgï çorï, arxitektura fännäre doktorï Nijaz Xalitov 15 gasïrnïñ axïrï-16 gasïrnïñ başïnda Xan-Kirmändäge xan saraenïñ tözeleşe turïnda, Tatarstan Däülät arxivï baş belgeçe Il’jas Möstäkimov “Däftäri Çïñgïznamä”däge jaña tarixi mäg˝lümatlar buença, tarix fännäre kandidatï Bulat Räximcanov Kasim xanlïgï tarixïnïñ anglo-amerika çïganaklarïnda bireleşe, Märcäni isemendäge tarix institutï aspirantnï Almaz Xäbibullin Kïrïm xanlïgïndagï xärbi saklanu korïlmalarïnïñ tipologijase turïnda, tarix fännäre kandidatï Räşit Galläm Kazan xanlïgï çorïnda Tau jagïnïñ tarixi geografijase buença, tarix fännäre kandidatï Nurulla Garif urta gasïrlardagï Çistaj tarixïnnan jaña mäg˝lümatlar turïnda, aspirant Dmitrij Takanaev 16-17 gasïrlardagï rus el˝jazmalarïnda törki-tatar däülätläreneñ jaulap alïnuï xakïnda, Çallï şähärennän tarix fännäre kandidatï Fäüzija Bäjrämova Seber xanlïgïnïñ jaulap alïnuïna jaña karaş digän temaga, Tömän universitetïnnan Änvär Aksanov 1467-1469 ellardagï Mäskäü-Qazan sugïşlarï turïnda 15 gasïr azagïndagï rus el˝jazmalarïnïñ jaña mäg˝lümatlarï buença dokladlar jasadïlar.

Konferentsija azagïnda, näticä jasap, rezoljutsija kabul itelde, anda urta gasïrlardagï törki-tatar däülätläreneñ material’ häm ruxi mädänijatläre bügenge Rossijaneñ häm Evrazijaneñ aerïlgïsïz öleşe buluï, bu xakta mäktäp häm jugarï uku jortlarï programmalarïna döres mäg˝lümat birergä kiräklege turïnda, bu temanï öjränüçe dön’ja galimnäre belän ělemtäne nïgïtu, Cuçi Olïsï buença arxeologik tikşerü ěşlären kiñäjtü, bu temaga daimi fänni konferentsijalär uzdïru häm alarnïñ materiallarïn aerïm kitap itep bastïru turïnda äjtelde.

Tarixi-mädäni miras fondïnïñ matbugat üzäge
2008, 25 maj

Ложка дегтя. Или как "Эхо Москвы" пытается сеять вражду между христианами и мусульманами.

Многие представители СМИ в ущерб объективности, видимо для повышения рейтинга своих публикаций нередко фальсифицируют излагаемые в них события или прибегают к откровенной дезинформации. И радиостанция "Эхо Москвы", к сожалению, в подобном не является исключением.

Свою очередную ложку дегтя "Эхо" вбросило по поводу комментария Н. Аширова в связи с участившимися в последнее время нападениями неонацистов на представителей национальных меньшинств. Хотя эта наболевшая тема, приобретающая в нашей стране с каждым годом все большую остроту, неоднократно освещалась и в эфире на "Эхе".

Муфтий Н.Аширов (Islam.ru)

Как известно, 11 мая, в 8 часов утра Юлдус Хакназарова, студентка Московского исламского университета, подверглась жестокому избиению со стороны неонацистов. Трое фашистов проследовали за ней от метро "Площадь революции" до станции "Партизанская". Там, когда она покинула вагон, они, выкрикивая в ее адрес оскорбления фашистского характера, ударили кастетом в область переносицы, нанеся ей тяжкие телесные повреждения и изувечив лицо.

Но ее избиение на этом не закончилось. Двое из нападавших удерживали обессилевшее от удара тело девушки, а третий продолжил наносить по ней жестокие удары ногами, одетыми в тяжелые ботинки. Все это происходило на платформе метро, где всегда достаточно много людей, но никто не отважился вступиться за несчастную жертву. В итоге этих зверств девушка потеряла сознание и очнулась уже только в отделении реанимации одной из московских клиник.

После моего посещения пострадавшей девушки в больнице, в ответ на многочисленные вопросы: "что делать?" я выразил мнение, что в условиях незащищенности, представители этнических меньшинств могли бы создавать группы для участия в совместном долевом строительстве жилых комплексов аналогичных комплексу "Золотые ключи".

Причем, общеизвестно, что такие жилые комплексы в столице, но пока только для богатых людей, уже давно существуют. Они имеют свою систему охраны, обладают всей необходимой для жителей инфраструктурой. Такие же поли этнические комплексы среднего уровня можно создавать и для национальных меньшинств, остерегающихся нападений фашистов.

Таким образом, совместно создавая жилые комплексы со школой, детским садом, торговым и развлекательным центром, можно было бы обеспечить хоть какую то безопасность, в первую очередь женщинам и детям. Многие матери не всегда были бы вынуждены ездить через всю Москву в метро, чтобы отвезти своих детей в школу, детский сад или на прогулку для развлечений.

Комментируя мое высказывание, связанное с вышеприведенным трагическим событием избиения девушки в метро, "Эхо Москвы" и вбросило в эфир свою очередную ложку дегтя, приправленную ядом откровенной лжи и дезинформации.

Это прозвучало так: "Это далеко не первая инициатива и не первое громкое заявление, с которым выступает Аширов. Так, однажды он назвал сионизм фашизмом, а преподавание "Основ православной культуры" сравнил с преподаванием "Майн кампфа".( http://echo.msk.ru/news/515041-echo.html ).

Исходя из этого официально заявляю, что опубликованная вами информация, о том, что я, когда-либо сравнивал Библию, ниспосланную одному из величайших посланников Всевышнего Иисусу, мир ему и благословение Аллаха, с "Майн кампф" основана на откровенной лжи и направлена на дезинформацию российской общественности.

Каждый мусульманин, в том числе и я, верит в пророческую миссию Иисуса, мир ему и благословение Аллаха, и выражение сомнения в этом являет собой неверие в последнее божественное откровение - Ислам.

Также заявляю, что ни когда произвольно не сравнивал сионизм с фашизмом! Имело место справедливое осуждение преступлений сионистского режима Израиля по отношению к своим соседям в Палестине и Ливане, которое, без всякого на то основания, частью российского еврейства и мусульман было воспринято как оскорбление еврейского народа и иудаизма - религии, ниспосланной через пророка Моисея, мир ему и благословение Аллаха. Это также, с точки зрения исламского вероубеждения, является полным абсурдом, чего я, как человек знающий и уважающий основы своей веры, в принципе допустить не могу.

По этому поводу вынужден призвать руководство радиостанции "Эхо Москвы" отказаться в своих информационных сообщениях и комментариях от попыток разжигания вражды и ненависти между конфессиями. В первую очередь между христианами и мусульманами России, которые многие века живут в рамках единого государства без межэтнических проблем и религиозного противостояния.

Во избежание разного рода инсинуации и не нужных комментариев со стороны определенных кругов заявляю, что в данном письме выражаю свое собственное мнение, а не мнение моих соратников из Совета муфтиев России, которое также имеет право на свое, отличное от моего мнение.

Председатель ДУМАЧР, муфтий Нафигулла Аширов

Tatar kongressi Nurlatta

Bu könnärdä Bötendön’ja tatar kongressï väkilläre Nurlat rajonïnda bulïp kajttïlar. Bilgele bulgança, Tatarstannïñ 15 rajon үzägendä tatar mäktäpläre juk, häm kïzganïçka karşï, Nurlat şähäre dä şul isemlekkä kerä. Bötendön’ja tatar kongressï başkarma komitetï räise urïnbasarï Nurija Gäräeva, jazuçï häm cämägat’ ěşleklese Fäүzija Bäjrämova, Tatarstan Respublikasïnïñ Mägarif häm fän ministrlïgï belgeçe Gölfija Gajnetdinova, kongress xezmätkäre Täbris Jarullin şuşï mäs’äläne öjränergä urïnga kildelär. Alar rajon xakimijat başlïgï Nail Şäräpov belän maxsus oçraşïp, Nurlat şähärendä tatar mäktäbe açu turïnda söjläştelär häm kileştelär.

Qazannan kilgän delegatsija şulaj uk Nurlat şähäreneñ 8, 9, 10nçï mäktäplärendä buldï, ukïtuçïlar belän oçraşïp, tatar balalarï öçen klasslar gïna tүgel, aerïm tatar mäktäbe kiräklege añlatïldï. Bu könne şulaj uk şähärneñ “Alsu” tatar başlangïç mäktäp-balalar bakçasïnda tärbijaçelär häm balalar belän oçraşu buldï, Kazan väkilläre şulaj uk “Kojaşkaj” tatar balalar bakçasï belän dä tanïştïlar. Nurlat şähäreneñ mäktäp häm balalar bakçalarïna Kazannan alïp kilgän tatarça kitaplar bүläk itelde.

Soñïnnan isä Nurlat töbäge tarixi muzeenda cirle intelligentsija väkilläre belän oçraşu buldï, biredä dä tatar mäktäpläreneñ kiräklegenä, milli matbugatnïñ xälenä, millät jazmïşïna töp basïm jasaldï. Kazannan kilgän delegatsija bu könne rajonnïñ Kolbaj Morasa avïlïnda da buldï, alar Gabdulla Kariev muzeenda, kitapxanädä cirle zïjalïlar belän oçraştïlar.

Tarixi-mädäni miras fondïnïñ matbugat үzäge

2008 el, 17 maj

Jazuçï belän oçraşu

15 maj könne Qazan şähäreneñ “Nur” tatar kitap kibetendä jazuçï häm cämägat’ ěşleklese Fäüzija Bäjrämova belän oçraşu buldï. JAzuçï belän oçraşuga tatar zïjalïlarï, studentlar, milli xäräkät väkilläre, avtornïñ icatïna zur xörmät belän karauçï kitap ukuçïlar kilgän ide. Fäüzija Bäjrämova cïelgan xalïk aldïnda utïz ellïk icatï häm 30 kitabï turïnda söjläde, tatar tarixï, millät jazmïşï belän bäjle küp törle soraularga cavap birde. Avtor soñgï ellarda jazgan “Kïrïk sïrt”, “Karabolak”, Bahadirşah”, “Küçem xan” tarixi romannarïna aeruça kiñ tuktaldï, şulaj uk berençe çor icatï turïnda da centekläp söjläde. Şunïsïn da äjtergä kiräk, bu Fäüzija Bäjrämovanïñ, jazuçï bularak, Qazan xalkï belän berençe tapkïr oçraşu uzdïruï buldï häm ul monï oeştïrgan öçen Tatarstan kitap näşrijatïna, anïñ maxsus kitap kibete xezmätkärlärenä räxmätlären äjtte.

Tarixi-mädäni miras fondïnïñ matbugat üzäge