Fäүzija Bäjrämova, jazuçï, tarix fännäre kandidatï, Bötendön’ja tatar kongressïnïñ başkarma komitetï äg˝zasï(2008 elnïñ 20 maenda, Qazan şähäreneñ Märcäni isemendäge tarix institutïnda uzdïrïlgan “Urta gasïrlar törki-tatar däүlätläreneñ säjasi häm sotsial’-ik˝tisadïj tarixï / XV-XVIII gasïrnïñ öçençe çirege/” dip atalgan Bötenrossija fänni konferentsijasendä jasagan çïgïş)
Barlïk rus häm sovet ěntsiklopedijalärendä dijarlek Seber xanlïgïn jaulap aluçï itep kazak atamanï Ermak kүrsätelä, rus tarixçïlarï da dүrt gasïr bue şunï isbatlap jazdïlar, soñgï ellarda isä bu turïda kinofil’mnar töşerelde, Seberdä häm Rossijaneñ başka urïnnarïnda aña häjkälär kueldï. Ämma bu döreslekkä turï kiläme soñ, Seberne bujsïndïruçï, çïnnan da, Ermakmï jaki bu xakïjkat’ne jaşerer öçen ujlap çïgarïlgan jalganmï?
“Tatar ěntsiklopedik sүzlege”nän kүrengänçä, “Seber xanlïgï 15 jözneñ 20nçe ellarïnda barlïkka kilä häm 1598 elda, Kүçem xan үterelgännän soñ, möstäkïjl’legen jugalta häm rus däүlätenä bujsïndïrïla”, dielä. (Tatar ěntsiklopedik sүzlege. Qazan, 2002, 558 bit.) Ermaknïñ Sebergä jau çabuï isä kajber tarixçïlar jazuï buença 1581 elnïñ 1 sentjabrendä başlana,(“Есиповская летопись”, Миллер Г.Ф., “История Сибири”, Шеглов И.В., “Хронологический перечень важнейших данных из истории Сибири”,Hadi Atlasi, “Seber tarixï” h.b.), kajberläreneñ jazuï buença bu poxod 1582 elnïñ 1 sentjabrendä başlana. (Skrïnnikov R.G., “Sibirskaja ěkspeditsija Ermaka”, Gabdel’bar Fajzraxmanov “Istorija sibirskix tatar s drevnejşix vremen do naçala XX veka” h.b.) Ermak kajber tarixçïlar jazuï buença 1584 elnïñ 5-6 avgustïnda, kajberläre jazuïnça – 1585 elnïñ 5-6 avgustïnda Vagaj elgasïnïñ Irtïşka koja torgan urïnïnda Küçem xan jaugirläre tarafïnnan üterelä.
Ni bulsa da, Ermak Seberdä nibarï 3 el bula, Napoleon Mäskäüne algan kebek, Seberneñ başkalasï Iskärne genä kulïna töşerä, Küçem xan isä kazak atamanï üterelgännän soñ da 15 eldan artïk kulïna kïlïç totïp urïs gaskärenä karşï sugïşa. Tagï da tulïrak itep äjtkändä, Küçem xannïñ iseme barï tik 1601 ellardan soñ gïna el˝jazmalarda kürsätelmi başlïj, şulaj bulgaç, anïñ üleme dä 1598 elda tügel, 1601 ellarda gïna bulgan bulïrga tieş. Dimäk Küçem xan, Ermak üterelgännän soñ da äle 15 eldan artïk üz däüläte öçen köräş alïp bara, ämma bu köräş inde kazak atamanï Ermakka karşï tügel, urïs reguljar armijasenä karşï bula. JAg˝ni, ozak ellar bue Seber xanlïgï belän Rossija däüläte arasïnda kankojgïç sugïşlar bara, tatarlar öçen bu ilne häm cirne birmäs öçen azatlïk sugïşï bulsa, ruslar öçen, Rossija öçen jaulap alu sugïşï bula.
Xäer, Ermakka kadär dä Rossijaneñ Seberne kulga töşerergä nïklï nijate bula, bu turïda tarixi dokumentlar söjli. Rossija patşasï Ivan IV üze xuca bulmagan Ural-Seber cirlären 1558 elda uk urïs bajlarï Strogonovlarga talarga röxsät birä. 1574 elnïñ 30 maenda isä ul Küçem xan bilämäläreneñ, jag˝ni, çit däülät bulgan Seber xanlïgïnïñ zur öleşen zhalovannaja gramota nigezendä şul uk Strogonovlarga birä, alarga anda krepost’lar salïrga, korallï sakçïlar totarga, timer ěşkärtergä, igen çäçärgä röxsät itä häm seber xalkïnnan jasak cïep, anï üzenä kitertergä boera (Бахрушин С.В. Пути в Сибирь в XVI – XVII вв. // Бахрушин С.В. Научные труды. Т.III. Ч.I. – М., 1955, с.93.). Häm bolar öçen Ivan patşa Strogonovlarnï 20 elga barlïk salïmnardan azat itä! JUgïjsä bu bit Kүçem xannïñ urïs patşasï belän tïnïç jaşäү xakïna, үz xalkïnnan özep, Mäskäүgä här el saen meñ keş tirese jasak tүläp torgan çaklarï! Häm şul uk vakïtta JAvïz Ivanga: “Tïnïçlïk teläsäñ – tïnïç jaşärbez, sugïşïrga teläsäñ – sugïşïrbïz”, - dip xat jazgan ellarï...
Ä Ivan patşaga Seber tulïsïnça kiräk bula häm ul sugïşka äzerlänä. Stogonovlar ěkspantsijase aşa Seberne jaulap alunïñ berençe ětabï başlansa, Ermak anïñ dävamï gïna bulïp tora, ä Rossijaneñ reguljar armijase isä bu mäkerle ěşne azagïna citkerä. 1570 ellarda Strogonovlar Ural-Seberdä 8 million desjatina cirlärgä ija bulalar, bu tirälärdä Solikamski, Konkor, Orel-Kargedan, Çusovoj kebek taş kalalar saldïralar, bandit kazaklarnï jallap, xäzerge xantï-mansi cirlärenä xätle höcүmnär oeştïralar, alar talamagan ber genä avïl da kalmïj. Häm, älbättä, Kүçem xan da , Mäskäү belän tïnïçlïk xakïna, dip, kүrälätä ilen talatïrga telämi häm 1573 elda үze Strogonovlarga karşï jau çïga, urïslarga jasak tүläүne tuktata.
Ul arada Ural ar˝jagïna, Strogonovlar janïna Ermak julbasarlarï kilep çïga, alarnïñ Idel buenda oeştïrgan kanlï sueşlardan soñ patşa gaskärennän kaçïp jörүläre bula. 1577 elnïñ cäendä farsï ilenä baruçï urïs ilçelegen talaganï häm ilçe Karamïşevnï үterep, Rossija patşasïnïñ farsï şahïna digän böten bүläklären үzenä alganï öçen Ivan IV Ermaknï häm anïñ başkisärlären үlem cäzasïna xökem itä (Миллер Г.Ф. История Сибири. Москва, 1999, с. 335. Грамота царя Ивана Васильевича на Чусовую Максиму и Никите Строгановым о посылке в Чердынь волжских казаков Ермака Тимофеева с товарищами, 1582 год, ноября 16.) “А те атаманы и казаки преж того ссорили нас с Ногайской ордою, послов ногайских на Волге на перевозех побивали, и ордобазарцев грабили и побивали, и нашим людем многие грабежи и убытки чинили; и им было вины свои покрыти тем, что было нашу Пермскую землю оберегать, и они зделали с вами вместе по тому ж, как на Волге чинили и воровали...” (Kүrsätelgän xezmät, şunda uk.) Perm’ cirlären saklamagan oçrakta, Ivan patşa Ermaknï häm anïñ kazaklarïn asïp kujarga boera.
Ämma Ermaknïñ “Seber xanlïgïn jaulap aluï” turïndagï xäbären işetkäç, Ivan IV үzeneñ Ermakka karata bulgan fikeren kapma-karşïga үzgärtä. “...взял Сибирское царство, победил о обратил в бегство хана Кучума, многих татар, остяков, вогулов привел к шерти быть под царскую руку и давать им ежегодно ясак”, dip maktanïp jaza Ermak Räsäj patşasïna xatïnda. Ermak atamanï Ivan Kol’tso anïñ bu xatïn 1583 elnïñ jazïnda Ivan patşa kulïna kiterep tottïra. Äle kүptän tүgel genä үlem cäzasïna xökem itelgän Ivan Kol’tsonï da, anïñ janïndagï kazaklarnï da Räsäj patşasï asïp kujmïj, kiresençä, başkisär Ermak öçen, dip, үz östennän tunïn salïp birä, aña sugïş köbälären bүläk itä, başkalarnï da mul bäxillätä. Ul gïna da tүgel, Ivan patşa Ermakka jardämgä dip, voevodalarï knjaz’ Semeon Bolxonskij häm Ivan Gluxovnï, 500 keşelek korallï gaskär belän, Sebergä ozata, alarga xristian dine ähelläre, ärxärilär häm poplar da kuşïla, bu täre poxodïna soñrak Uralda Strogonovlarnïñ 300 keşelek sugïşçïlarï da östälä.(Сибирские летописи. – СПб., 1907, с.346.).
Inde tarixtan bilgele bulgança, Ermak ul vakïtta Seberne ala almïj, barï tik xanlïknïñ başkalasï Iskärne genä kulga töşerä häm jakïn-tirädäge şähär-avïllarnï talïj. Berençe kïşta uk Iskärdä çolgaşïşta kalïp, anïñ açlïktan küp keşese kïrïla, közen Mäskäüdän kilep kuşïlgan meñ keşelek gaskär häm çirkäü çirüe Ermaknïñ xälen ciñeläjtäse urïnda, aldagï salkïn kïşta tagï çolganïşta häm azïksïz kalïp, bötenläe belän kïrïlïp-ülep betä, alarnïñ ülemendä Ermaknïñ da gaebe zur bula. Iskär häm Karaça şähärlärendä çolganïşta kalgan urïs gaskäre, xristian ruxanilarï şul xätle xälgä kilep citälär ki, alar xätta ber-berläreneñ mäetlären aşïj başlïjlar, bu xakta Seber el˝jazmalarï xäbär itä. 1585 elnïñ cäendä isä Ermak böten köçen kuep Seberdän çïgïp kaçarga omtïla, ul elga julï belän könbatïşka da, tön’jakka da ïrgïlïp karïj, ämma anï tatarlar ber jaktan da çïgarmïjlar häm Ermak gaskäre belän Iskärdän erak tügel ülemen taba... Iskärne saklap kalgan voevoda Ivan Gluxov häm kazaklar 1585 elnïñ 15 avgustïnda anï taşlap, şähärgä ut törtep kaçalar, Ob’ häm Peçora elgalarï aşa Räsäjgä kajtïp egïlalar. (Сибирские летописи... с.299.) Küçem xan isä vakïtlï gïna kaldïrïp torgan başkalasïna jañadan kajta häm xanlïk belän idarä itä başlïj.
Küräbez, başkisär Ermak Seberne ala almagan, barï tik jul östendäge avïl häm kalalarnï talau häm cirle xalïknï üterü, alarnï köçläp çukïndïru belän genä şögïl’längän. Ämma Kotïptan kïpçak dalalarïnaça cäelgän, Ural taularïnnan Baraba dalalarïna kadär taralïp jatkan Seber ilenä anïñ kulï citmägän, anda äle ozak ellar bue tatarlar xuca bulgan. Tik urïs gaskäre dä Ermaknïñ artïnnan bastïrïp Sebergä kilep citkän, alar inde bu baj häm irken cirlärne jugaltïrga telämägännär. Şulaj itep, Seber öçen distä ellarga suzïlgan kanlï sugïşlar başlanïp kitkän. Äle 1585 elnïñ közendä ük, Mäskäüdän Sebergä voevoda Ivan Mansurov gaskäre cibärelä, ul Kotïpta urïs kälgäse tözi, 1586 elnï voevodalar Vasilij Sukin, Ivan Mjasnoj häm pis’mennïj golova Danila Çulkov gaskär belän Sebergä kilep citälär, alar borïngï tatar şähärläre Çimgi-Tura häm Tubïl-Tura östendä Tömän häm 1587 elda Tobol’ski xärbi kälgä-kalalarïn salalar. Ul arada Kotïpta, ělekkege Pelïm knjazlïgï urïnïnda Pelïm, Berezov, Surgut kalalarï kalkïp çïga, 1594 elda isä Küçem xannïñ JAlïm-Tora şähäre urïnïnda urïslarnïñ Tara kalasï barlïkka kilä (Миллер Г.Ф. История Сибири. Т. 1. М. – Л., 1937, с. 355.). Tatarlarnïñ töp su jullarï bulgan Irtïş häm Tubïl, Tura häm Tara, Ob’ elgalarï buena urnaşkan bu urïs kalalarï tiz arada köçle xärbi krepost’larga äjlänälär, Seberne tulïsïnça jaulap alu buença töp tajanïç rolen ütilär.
Şunïsïn da onïtmaska kiräk, Seber cirendä bu xärbi krepost’larnï tözü häm saklau urïs gaskäre jardämendä başkarïla, şul uk vakïtta jaulap alïngan cirle xalïklarnï fajdalanu oçraklarï da bula. Äjtik, 1594 elnïñ başïnda knjaz’ Andrej Eletskij citäkçelegendä Mäskäüdän Sebergä ozatïlgan 147 keşelek cäjaüle urïs gaskärenä Qazannan 100 atlï tatarnï, Ural başkortlarïnnan 300 atlï cajdaknï alalar, alarga başlïk itep çukïngan tatar Mamlï Mal’tsev bilgelänä. Moña östäp tagï Laeştan häm Täteştän illeşär poljak totkïnï, Qazannan tagï ille tatar Mäskäü gaskärenä kilep kuşïla. Sebergä kilep citkäç isä bu gaskär tagï da zuraep, aña tagï jözlägän kazak, urïslarga xezmätkä küçkän jözdän artïk Tubïl tatarï, Tömän şähärennän distälägän litvalï häm çärkäslär, cirle vogul-ostjaklar kuşïlïp, Taraga kilep citkändä meñnän artïk sugïşçïnï xasil itälär, şularnïñ jartïsï tatar-başkort bula (Тарская мозаика. Омск, 1994, с. 7.).
Küçem xanga distä ellar bue menä şulaj berniçä frontta – Sebergä där’ja bulïp agïlgan urïs reguljar armijasenä, alarga kilep kuşïlgan satlïk millättäşlärenä häm forsattan fajdalanïp, arttan Iskärgä bärep kergän kazax soltannarïna karşï da köräşergä turï kilä. Döres, soñgïlarï bik tiz üzläre dä urïs kolïna äjlänälär, 16 jaş’lek kazax soltanï Uraz-Möxämmät, tajbugaçï Säjtäk häm Küçem xanga xïjanät itep, kazaxlarga xezmätkä küçkän Karaça-väzir, vakïtlïça Iskärgä kerep utïrsalar da, 1588 elnïñ cäendä alarnï mäker julï belän äsirlekkä töşerälär häm Mäskäügä ozatalar. (Сибирские летописи... с.293-294.) Seber kanga batïp jatkanda, kazax xanï Täväkkäl 50 meñ keşelek gaskären Boxaranï tuzdïrïrga cibärä, jardäm sorasalar da, üz törki-möselmannarïna bulïşmïj. Üz xäle xäl bulganga, Boxara da Sebergä jardäm itä almïj, Kïrïm, Törkija dä jardämgä kilmi, Idel-Ural üze ut ěçendä jata, şulaj itep, Küçem xan urïs armijasenä karşï köräştä az sanlï xalkï belän ber jalgïzï kala.
Seberneñ zur su bujlarï äkerenläp urïs kälgäläre belän tulsa da, alar kulïnda utlï koral, mïltïk häm çuen tuplar bulsa da, Küçem xan alardan kaçïp dalada jörmi, böten gajräten häm gaskären cïep, sanaj-uklar, kïlïç-söñgelär belän bulsa da şuşï kalalarga höcüm itä. 1590 elnïñ 23 ijunendä ul Tömän tiräsendä zur sugïşlar alïp bara, Tubïl kalasïna höcüm itä, şähärne ala almasa da, küp urïs gaskärilären juk itä, tirä-jak avïllarda urïslarga xezmätkä küçkän satlïk tatarlïrnï äsir itep alïp, Baraba dalalarïna ozata, şulaj uk cirle xalïknïñ küpçelege üz teläge belän Küçem xanga ijarep, Irtïş-Om’ bujlarïna kitep bara. Biredä isä Küçem xan Sala, Kaurdak olïslarïna höcüm itep, üzenä karşï çïkkan patşa gaskären çigenergä mäcbür itä. Şulaj itep, cirle xalïk jasaknï jañadan Küçem xanga tüli başlïj, Irtïşnïñ häm Ob’nïñ jugarï öleşläre, Baraba dalalarï, Tara häm Om’ elgasï bujlarï tulïsïnça dijarlek Küçem xan kulïnda bula. (Gäbdelbär Fäjzraxmanov. Kürsätelgän xezmät, 206 bit.)
Ämma urïs gaskäre dä monïñ belän kileşergä telämi, alarga tatarlardan kilä torgan jasak räveşendäge keş tireläre, toz külläre hava kebek kiräk bula, häm alar kälgälärennän çïgïp, Küçem xannï ězärlekli başlïjlar. Küçem xan gaskäre belän şundïj zur bäreleşlärneñ berse 1591 elnïñ avgustïnda bula, Tubïl voevodasï Kol’tsov-Masal’skij Işim elgasï bujlarïnda kinättän tatarlarnïñ ïstanïna höcüm itä. Bu sugïşta küp tatarlar ülä, Küçem xannïñ balalarï urïslarga äsir töşä, ämma tatar xanï ciñelmi, däülät öçen sugïşïn dävam itä. (Hadi Atlasi. Seber tarixï. Söenbikä. Qazan xanlïgï. – Qazan, 1993, 114 bit.)
Küçem xan häm patşa gaskäre arasïnda şundïj kankojgïç sugïşlarnïñ tagï berse 1595 elnï Irtïşnïñ jugarï agïmïndagï Kara-Atau kalasïnda bula. Urïs voevodasï Boris Domozhirov Küçem xannïñ ïstanïna kötmägändä höcüm itep, bik küp tatarlarnï juk itä, urïslar jagïnnan da küp sugïşçïlar ülä, küp kenä zatlï tatarlar äsirlekkä ělägä (Буцинский П. Заселение Сибири и первые ее насельники. – Харьков, 1899, с.143, 145). Ämma Küçem xan bu jaudan da isän çïga häm üze dä urïs kälgälärenä höcümnären dävam itä, anïñ janïnda olï ulï Ali häm tugrïlïklï morzalarï häm jaugirläre bula. 1595 elnïñ martïnda Tubïl voevodasï Rostovskij Tara şähärendäge urïs gaskärenä jardämgä 239 xärbi häm küp koral cibärä, 500 keşelek gaskär, Küçem xan ězläre bujlap, Baraba dalalarïna tarala. Biredä här şähär häm avïl öçen kankojgïç sugïşlar başlana. Urïs voevodalarï Domozhirov häm Ropozovlar karamagïndagï atlï gaskär tatarlarnïñ Çangula, Lugaj, Kilem, Barma, Liuba, Toraş, Kärpäk olïslarïn utka totalar, Tunus şähäre cir belän tigezlänä, xalkï juk itelä. Bu xällärne kürep kurkuga töşkän cirle xalïknïñ ber öleşe Räsäjgä bujsïnuïn belderä, urïslarga jasak tülärgä rizalaşa. (Hadi Atlasi. Kürsätelgän xezmät, 125 bit.)
Küçem xan isä urïslar belän sugïşïp çigenä-çigenä, Irtïş häm Ob’ elgalarïnïñ jugarï agïmïna, Om’ elgasï bujlarïna uk kilep citä, gailäsen Irmän elgasï buendagï Ton-Tura şähärendä kaldïrïp, jaña höcümnärgä taşlana. Döres, Kara-Atau sugïşïnnan soñ anï 300 morzasï kaldïrïp kitä, alar säüdä kärvannarïna ijarep, gailäläre belän Boxaraga küçälär, Xiva jaklarïna kitep baralar. Bu jul Küçem xan öçen dä açïk bula, ämma ul ilen, xalkïn, däüläten taşlap kitä almïj häm urïs gaskärenä karşï sugïşlarïn dävam itä. Bu vakïtta aña inde 80 jaş’ tulïp kilgänlegen dä, Küçem xannïñ jartïlaş sukïrajganïn da onïtmaska kiräk. Şuşï xälendä dä ul ilen jaklau öçen xärbilärne oeştïra ala, alar belän kankojgïç sugïşlarga kerä, 1596 elnï Ïk küle buennan kalmïklarnï kuïp çïgara, 1597 elnï Irtïşnïñ urta agïmïndagï Teräni häm Om’ elgasï buendagï Luguj olïsïn urïslar kulïnnan tartïp ala, berniçä tapkïr Tara şähärenä höcüm itä.(Butsinskij P. Kürsätelgän xezmät, 143, 146 bitlär.)
Tatar xanïnïñ bolaj gïna bireşmäsen añlagan Räsäj patşalarï aña xatlar da jazïp karïjlar, üzlärenä xezmätkä küçärgä ügetlilär. 1596 elnï urïs patşasï Fedor Ivanoviç Küçem xanga bolaj dip jaza: “... Sineñ ělekkege ěşläreñä häm bujsïnmavïña karamastan, bez sine, Küçem patşa, balalarïñ belän üzebezgä çakïrabïz häm bezgä xezmät itärgä öndibez! Sin bezneñ küz aldïbïzda bulïrsïñ, bez siña başka xan häm xanzädälärgä birgän kebek, xakïn tüläp torïrbïz! Ägär inde Seber-jortïñda kalïrga teliseñ ikän, anda xan bulïrsïñ, häm bezgä bujsïnïp, tieşle xakïn alïp torïrsïñ!” (Абдиров М. Хан Кучум – известный и неизвестный. Алма-Ата, 1996, с. 125). Ämma Küçem xan urïs patşalarïnïñ bu jalgan väg˝dälärenä ïşanmïj, anïñ Mäskäügä bujsïngan tatar xanï bulïp tarixka kerep kalasï kilmi häm ul il-cire öçen sugïşlarïn dävam itä.
Küçem xannï bu räveşle üzlärenä bujsïndïra almagaç, Mäskäü patşasï aña äsirlektäge ulï Äbelxäer häm tuganïnïñ ulï Möxämmätkol aşa möräcägat’ itterep karïj. “Böek Räsäj patşasï aldïnda üzeñneñ gaebeñne kaplau öçen, biregä berär ulïñnï totïk-amänät itep cibär, - dip jazalar alar. – Üzeñ dä monda kil häm bezneñ kebek räxät tormïş tabarsïñ, bezgä böek padişah cirlär häm şähärlär birde, sin dä alarnï alïrsïñ! Ägär teläsäñ, Räsäj patşasïna bujsïnïp, annan xezmät xakï alïp, Seberdä xuca bulïrsïñ!” (Абдиров М. Kүrsätelgän xezmät, şunda uk.) Ämma Kүçem xan Mäskäүdän kaçïp kajtkan tatar-nugaj jaugirläre söjlägännän anda Seber morzalarïn sugïş öçen genä totkannarïn, alarnï törki-möselmannarga karşï jaularda kullangannarïn belä ide inde. Kүçem xan үz gomeren saklap kalu bäräbärenä mondïj xurlïklï kileşүgä barmïj häm il-cire öçen sugïşuïn dävam itä.
“Кучум неуступчиво боролся с Ермаком ; в этой борьбе он не унижал своего сана, ни своего достоинства, ни падал ниц перед покорителем, мстил ему, сообразно духу времени, и тайно, и явно, и, наконец семнадцать лет скитаясь по степям, он, в диком величии своем, предпочел лучше пасть под ударами судьбы, но не запятнать себя добровольной передачей перед тем, кого он считал своими притеснителями и врагами...”, - dip jaza bu xakta tarixçï Nebol’sin (Небольсин П.И. Покорение Сибири. – СПб, 1849, с.111).
Seber öçen iñ köçle soñgï sugïşlarnïñ berse 1598 elnïñ 20 avgustïnda bula, voevoda Andrej Voejkov gaskäre Çan kүle buenda urnaşkan Kүçem xan ïstanïna tönnä kötmägändä höcүm itä häm joklap jatkan xalïknï suep çïga. Үlүçelär arasïnda Kүçem xannïñ 370 jaugire, onïklarï häm morzalar da bula, ä xan gailäsennän 30 keşe urïslarga äsir töşä. (Butsinskij P.N. Kүrsätelgän xezmät, 147 bit.) Kүçem xan isä үze bu vakïtta ullarï Ali, Kagaj, Azim häm jözlägän jaugire belän erak olïslarda gaskär tuplap jöri häm ul jañadan JAlïm-Tora – Tara şähären kire kajtarïrga ujlïj. Ullarï, kilennäre, onïklarï urïslar kulïna äsir bulïp töşkäç, voevodalar Kүçem xanga tagï ilçe cibärep karïjlar, birelergä kuşalar. Kүçem xannïñ cavabï: “Min Seberne үzem teläp birmädem, iregemne dä үz telägem belän birmäm!” – bula. Şulaj itep, 1598 elnïñ 20 avgustï Könbatïş Seberneñ räsmi räveştä Rossija sostavïna kerүeneñ faktik datasï bulïp tora.
Şuşï kankojgïç sugïştan soñ Küçem xannïñ iseme tarix el˝jazmalarïnda kürenmi başlïj, ä 1601 eldan Seber xanï bulïp anïñ olï ulï Ali isäplänä. Küçem xan tarix mäjdanïnnan jukka çïksa da, Seber öçen köräşne başta anïñ ulï Ali, ul urïslarga äsirlekkä töşkäç, başka ulllarï Azim, Kanaj, Işim, Morat, soñrak onïklarï Ablaj-Gäräj, Däülät-Gäräj, Täüke, Buka soltan dävam itälär. Seberne kire kajtaru öçen köräş äle tagï ike gasïr dävam itä, Küçem xannïñ onïklarï urïslarga karşï sugïşlar belän 1636 elnï Ufa şähärenä xätle barïp citälär. Räsmi tarixta “başkort vosstanieläre” dip jörtelgän tatar kütäreleşläreneñ dä başïnda, nigezdä, Küçem xan näsele torgan. Ä Küçem xannïñ urïslarga äsir töşep, Mäskäügä cibärelgän näsele tulïsïnça dijarlek xristian dinenä küçep betä, urïslaşa häm tarix säxnäsennän töşep kala.
Näticä jasap äjtkändä, Seberne bernindi Ermak ta basïp almagan, ä Rossijaneñ reguljar armijase jaulap algan. Ozakka suzïlgan bu sugïş Ermak belän Küçem xan arasïndagï sugïş tügel, ä bälki ike däülät – Räsäj belän Seber xanlïgï arasïndagï sugïş bula. Rossija öçen bu jaulap alu sugïşlarï bulsa, Seber xanlïgï öçen milli-azatlïk köräşe bulïp tora. Seber xanlïgï Rossija belän bernindi kileşülärgä dä barmïj, anïñ bügenge köngä xätle Mäskäü belän solïx tözegäne juk, xalïkara normalar buença ul äle dä Rossija belän sugïş xälendä isäplänä. Şuña kürä Seber xanlïgïnïñ töp dävamçïlarï bulgan seber tatarlarïnïñ jañadan üz bäjsez däülätlären torgïzïrga da, jaulap alïnularï öçen Mäskäüdän kompentsatsija tülätergä dä, Räsäjneñ tatarlarga karata uzdïrgan juk itü säjasäte öçen xalïkara mäxkämälärgä birergä dä xaklarï bar. Çönki tarixi döreslek alar jagïnda.
Ä tatar xalkï öçen, bigräk tä, seber tatarlarïna Ermak bernindi dä batïr tügel, ä başkisär häm julbasar. Ul Sebergä talau häm üterü nijate belän kilgän häm şul kara ěşen ěşlägän dä. Häm ülemen dä tatarlar kulïnnan Seberdä tapkan. Ä Küçem xan isä tatar xalkï öçen milli kaharman, azatlïk köräşçese häm cihangir ir – Seberneñ Altïn xanï bulïp kala birä.
Fajdalanïlgan xezmät:
Абдиров Мурат. Хан Кучум: известный и неизвестный. – Алма-Ата, 1996.
Atlasi Hadi. Seber tarixï. Söenbikä. Qazan xanlïgï. – Qazan, 1993.
Bäjrämova F.Ä. Kүçem xan. – Qazan, 2007.
Кабдулвахитов Калиль. По следам тюменских шейхов. – Тюмень, 2005.
Миллер Г.Ф. История Сибири. – Москва, 1999.
Tatar ěntsiklopedija sүzlege. – Qazan, 2002.
Тарская мозаика. – Омск, 1994.
Тобольский хронограф – 1, 2, 3, 4. – Омск, Москва, Екатеринбург, 1993, 1994, 1998, 2004.
Файзрахманов Г.Л. История сибирских татар с древнейших времен до начала XXвека. – Казань, 2002.
“Tatar ěntsiklopedik sүzlege”nän kүrengänçä, “Seber xanlïgï 15 jözneñ 20nçe ellarïnda barlïkka kilä häm 1598 elda, Kүçem xan үterelgännän soñ, möstäkïjl’legen jugalta häm rus däүlätenä bujsïndïrïla”, dielä. (Tatar ěntsiklopedik sүzlege. Qazan, 2002, 558 bit.) Ermaknïñ Sebergä jau çabuï isä kajber tarixçïlar jazuï buença 1581 elnïñ 1 sentjabrendä başlana,(“Есиповская летопись”, Миллер Г.Ф., “История Сибири”, Шеглов И.В., “Хронологический перечень важнейших данных из истории Сибири”,Hadi Atlasi, “Seber tarixï” h.b.), kajberläreneñ jazuï buença bu poxod 1582 elnïñ 1 sentjabrendä başlana. (Skrïnnikov R.G., “Sibirskaja ěkspeditsija Ermaka”, Gabdel’bar Fajzraxmanov “Istorija sibirskix tatar s drevnejşix vremen do naçala XX veka” h.b.) Ermak kajber tarixçïlar jazuï buença 1584 elnïñ 5-6 avgustïnda, kajberläre jazuïnça – 1585 elnïñ 5-6 avgustïnda Vagaj elgasïnïñ Irtïşka koja torgan urïnïnda Küçem xan jaugirläre tarafïnnan üterelä.
Ni bulsa da, Ermak Seberdä nibarï 3 el bula, Napoleon Mäskäüne algan kebek, Seberneñ başkalasï Iskärne genä kulïna töşerä, Küçem xan isä kazak atamanï üterelgännän soñ da 15 eldan artïk kulïna kïlïç totïp urïs gaskärenä karşï sugïşa. Tagï da tulïrak itep äjtkändä, Küçem xannïñ iseme barï tik 1601 ellardan soñ gïna el˝jazmalarda kürsätelmi başlïj, şulaj bulgaç, anïñ üleme dä 1598 elda tügel, 1601 ellarda gïna bulgan bulïrga tieş. Dimäk Küçem xan, Ermak üterelgännän soñ da äle 15 eldan artïk üz däüläte öçen köräş alïp bara, ämma bu köräş inde kazak atamanï Ermakka karşï tügel, urïs reguljar armijasenä karşï bula. JAg˝ni, ozak ellar bue Seber xanlïgï belän Rossija däüläte arasïnda kankojgïç sugïşlar bara, tatarlar öçen bu ilne häm cirne birmäs öçen azatlïk sugïşï bulsa, ruslar öçen, Rossija öçen jaulap alu sugïşï bula.
Xäer, Ermakka kadär dä Rossijaneñ Seberne kulga töşerergä nïklï nijate bula, bu turïda tarixi dokumentlar söjli. Rossija patşasï Ivan IV üze xuca bulmagan Ural-Seber cirlären 1558 elda uk urïs bajlarï Strogonovlarga talarga röxsät birä. 1574 elnïñ 30 maenda isä ul Küçem xan bilämäläreneñ, jag˝ni, çit däülät bulgan Seber xanlïgïnïñ zur öleşen zhalovannaja gramota nigezendä şul uk Strogonovlarga birä, alarga anda krepost’lar salïrga, korallï sakçïlar totarga, timer ěşkärtergä, igen çäçärgä röxsät itä häm seber xalkïnnan jasak cïep, anï üzenä kitertergä boera (Бахрушин С.В. Пути в Сибирь в XVI – XVII вв. // Бахрушин С.В. Научные труды. Т.III. Ч.I. – М., 1955, с.93.). Häm bolar öçen Ivan patşa Strogonovlarnï 20 elga barlïk salïmnardan azat itä! JUgïjsä bu bit Kүçem xannïñ urïs patşasï belän tïnïç jaşäү xakïna, үz xalkïnnan özep, Mäskäүgä här el saen meñ keş tirese jasak tүläp torgan çaklarï! Häm şul uk vakïtta JAvïz Ivanga: “Tïnïçlïk teläsäñ – tïnïç jaşärbez, sugïşïrga teläsäñ – sugïşïrbïz”, - dip xat jazgan ellarï...
Ä Ivan patşaga Seber tulïsïnça kiräk bula häm ul sugïşka äzerlänä. Stogonovlar ěkspantsijase aşa Seberne jaulap alunïñ berençe ětabï başlansa, Ermak anïñ dävamï gïna bulïp tora, ä Rossijaneñ reguljar armijase isä bu mäkerle ěşne azagïna citkerä. 1570 ellarda Strogonovlar Ural-Seberdä 8 million desjatina cirlärgä ija bulalar, bu tirälärdä Solikamski, Konkor, Orel-Kargedan, Çusovoj kebek taş kalalar saldïralar, bandit kazaklarnï jallap, xäzerge xantï-mansi cirlärenä xätle höcүmnär oeştïralar, alar talamagan ber genä avïl da kalmïj. Häm, älbättä, Kүçem xan da , Mäskäү belän tïnïçlïk xakïna, dip, kүrälätä ilen talatïrga telämi häm 1573 elda үze Strogonovlarga karşï jau çïga, urïslarga jasak tүläүne tuktata.
Ul arada Ural ar˝jagïna, Strogonovlar janïna Ermak julbasarlarï kilep çïga, alarnïñ Idel buenda oeştïrgan kanlï sueşlardan soñ patşa gaskärennän kaçïp jörүläre bula. 1577 elnïñ cäendä farsï ilenä baruçï urïs ilçelegen talaganï häm ilçe Karamïşevnï үterep, Rossija patşasïnïñ farsï şahïna digän böten bүläklären үzenä alganï öçen Ivan IV Ermaknï häm anïñ başkisärlären үlem cäzasïna xökem itä (Миллер Г.Ф. История Сибири. Москва, 1999, с. 335. Грамота царя Ивана Васильевича на Чусовую Максиму и Никите Строгановым о посылке в Чердынь волжских казаков Ермака Тимофеева с товарищами, 1582 год, ноября 16.) “А те атаманы и казаки преж того ссорили нас с Ногайской ордою, послов ногайских на Волге на перевозех побивали, и ордобазарцев грабили и побивали, и нашим людем многие грабежи и убытки чинили; и им было вины свои покрыти тем, что было нашу Пермскую землю оберегать, и они зделали с вами вместе по тому ж, как на Волге чинили и воровали...” (Kүrsätelgän xezmät, şunda uk.) Perm’ cirlären saklamagan oçrakta, Ivan patşa Ermaknï häm anïñ kazaklarïn asïp kujarga boera.
Ämma Ermaknïñ “Seber xanlïgïn jaulap aluï” turïndagï xäbären işetkäç, Ivan IV үzeneñ Ermakka karata bulgan fikeren kapma-karşïga үzgärtä. “...взял Сибирское царство, победил о обратил в бегство хана Кучума, многих татар, остяков, вогулов привел к шерти быть под царскую руку и давать им ежегодно ясак”, dip maktanïp jaza Ermak Räsäj patşasïna xatïnda. Ermak atamanï Ivan Kol’tso anïñ bu xatïn 1583 elnïñ jazïnda Ivan patşa kulïna kiterep tottïra. Äle kүptän tүgel genä үlem cäzasïna xökem itelgän Ivan Kol’tsonï da, anïñ janïndagï kazaklarnï da Räsäj patşasï asïp kujmïj, kiresençä, başkisär Ermak öçen, dip, үz östennän tunïn salïp birä, aña sugïş köbälären bүläk itä, başkalarnï da mul bäxillätä. Ul gïna da tүgel, Ivan patşa Ermakka jardämgä dip, voevodalarï knjaz’ Semeon Bolxonskij häm Ivan Gluxovnï, 500 keşelek korallï gaskär belän, Sebergä ozata, alarga xristian dine ähelläre, ärxärilär häm poplar da kuşïla, bu täre poxodïna soñrak Uralda Strogonovlarnïñ 300 keşelek sugïşçïlarï da östälä.(Сибирские летописи. – СПб., 1907, с.346.).
Inde tarixtan bilgele bulgança, Ermak ul vakïtta Seberne ala almïj, barï tik xanlïknïñ başkalasï Iskärne genä kulga töşerä häm jakïn-tirädäge şähär-avïllarnï talïj. Berençe kïşta uk Iskärdä çolgaşïşta kalïp, anïñ açlïktan küp keşese kïrïla, közen Mäskäüdän kilep kuşïlgan meñ keşelek gaskär häm çirkäü çirüe Ermaknïñ xälen ciñeläjtäse urïnda, aldagï salkïn kïşta tagï çolganïşta häm azïksïz kalïp, bötenläe belän kïrïlïp-ülep betä, alarnïñ ülemendä Ermaknïñ da gaebe zur bula. Iskär häm Karaça şähärlärendä çolganïşta kalgan urïs gaskäre, xristian ruxanilarï şul xätle xälgä kilep citälär ki, alar xätta ber-berläreneñ mäetlären aşïj başlïjlar, bu xakta Seber el˝jazmalarï xäbär itä. 1585 elnïñ cäendä isä Ermak böten köçen kuep Seberdän çïgïp kaçarga omtïla, ul elga julï belän könbatïşka da, tön’jakka da ïrgïlïp karïj, ämma anï tatarlar ber jaktan da çïgarmïjlar häm Ermak gaskäre belän Iskärdän erak tügel ülemen taba... Iskärne saklap kalgan voevoda Ivan Gluxov häm kazaklar 1585 elnïñ 15 avgustïnda anï taşlap, şähärgä ut törtep kaçalar, Ob’ häm Peçora elgalarï aşa Räsäjgä kajtïp egïlalar. (Сибирские летописи... с.299.) Küçem xan isä vakïtlï gïna kaldïrïp torgan başkalasïna jañadan kajta häm xanlïk belän idarä itä başlïj.
Küräbez, başkisär Ermak Seberne ala almagan, barï tik jul östendäge avïl häm kalalarnï talau häm cirle xalïknï üterü, alarnï köçläp çukïndïru belän genä şögïl’längän. Ämma Kotïptan kïpçak dalalarïnaça cäelgän, Ural taularïnnan Baraba dalalarïna kadär taralïp jatkan Seber ilenä anïñ kulï citmägän, anda äle ozak ellar bue tatarlar xuca bulgan. Tik urïs gaskäre dä Ermaknïñ artïnnan bastïrïp Sebergä kilep citkän, alar inde bu baj häm irken cirlärne jugaltïrga telämägännär. Şulaj itep, Seber öçen distä ellarga suzïlgan kanlï sugïşlar başlanïp kitkän. Äle 1585 elnïñ közendä ük, Mäskäüdän Sebergä voevoda Ivan Mansurov gaskäre cibärelä, ul Kotïpta urïs kälgäse tözi, 1586 elnï voevodalar Vasilij Sukin, Ivan Mjasnoj häm pis’mennïj golova Danila Çulkov gaskär belän Sebergä kilep citälär, alar borïngï tatar şähärläre Çimgi-Tura häm Tubïl-Tura östendä Tömän häm 1587 elda Tobol’ski xärbi kälgä-kalalarïn salalar. Ul arada Kotïpta, ělekkege Pelïm knjazlïgï urïnïnda Pelïm, Berezov, Surgut kalalarï kalkïp çïga, 1594 elda isä Küçem xannïñ JAlïm-Tora şähäre urïnïnda urïslarnïñ Tara kalasï barlïkka kilä (Миллер Г.Ф. История Сибири. Т. 1. М. – Л., 1937, с. 355.). Tatarlarnïñ töp su jullarï bulgan Irtïş häm Tubïl, Tura häm Tara, Ob’ elgalarï buena urnaşkan bu urïs kalalarï tiz arada köçle xärbi krepost’larga äjlänälär, Seberne tulïsïnça jaulap alu buença töp tajanïç rolen ütilär.
Şunïsïn da onïtmaska kiräk, Seber cirendä bu xärbi krepost’larnï tözü häm saklau urïs gaskäre jardämendä başkarïla, şul uk vakïtta jaulap alïngan cirle xalïklarnï fajdalanu oçraklarï da bula. Äjtik, 1594 elnïñ başïnda knjaz’ Andrej Eletskij citäkçelegendä Mäskäüdän Sebergä ozatïlgan 147 keşelek cäjaüle urïs gaskärenä Qazannan 100 atlï tatarnï, Ural başkortlarïnnan 300 atlï cajdaknï alalar, alarga başlïk itep çukïngan tatar Mamlï Mal’tsev bilgelänä. Moña östäp tagï Laeştan häm Täteştän illeşär poljak totkïnï, Qazannan tagï ille tatar Mäskäü gaskärenä kilep kuşïla. Sebergä kilep citkäç isä bu gaskär tagï da zuraep, aña tagï jözlägän kazak, urïslarga xezmätkä küçkän jözdän artïk Tubïl tatarï, Tömän şähärennän distälägän litvalï häm çärkäslär, cirle vogul-ostjaklar kuşïlïp, Taraga kilep citkändä meñnän artïk sugïşçïnï xasil itälär, şularnïñ jartïsï tatar-başkort bula (Тарская мозаика. Омск, 1994, с. 7.).
Küçem xanga distä ellar bue menä şulaj berniçä frontta – Sebergä där’ja bulïp agïlgan urïs reguljar armijasenä, alarga kilep kuşïlgan satlïk millättäşlärenä häm forsattan fajdalanïp, arttan Iskärgä bärep kergän kazax soltannarïna karşï da köräşergä turï kilä. Döres, soñgïlarï bik tiz üzläre dä urïs kolïna äjlänälär, 16 jaş’lek kazax soltanï Uraz-Möxämmät, tajbugaçï Säjtäk häm Küçem xanga xïjanät itep, kazaxlarga xezmätkä küçkän Karaça-väzir, vakïtlïça Iskärgä kerep utïrsalar da, 1588 elnïñ cäendä alarnï mäker julï belän äsirlekkä töşerälär häm Mäskäügä ozatalar. (Сибирские летописи... с.293-294.) Seber kanga batïp jatkanda, kazax xanï Täväkkäl 50 meñ keşelek gaskären Boxaranï tuzdïrïrga cibärä, jardäm sorasalar da, üz törki-möselmannarïna bulïşmïj. Üz xäle xäl bulganga, Boxara da Sebergä jardäm itä almïj, Kïrïm, Törkija dä jardämgä kilmi, Idel-Ural üze ut ěçendä jata, şulaj itep, Küçem xan urïs armijasenä karşï köräştä az sanlï xalkï belän ber jalgïzï kala.
Seberneñ zur su bujlarï äkerenläp urïs kälgäläre belän tulsa da, alar kulïnda utlï koral, mïltïk häm çuen tuplar bulsa da, Küçem xan alardan kaçïp dalada jörmi, böten gajräten häm gaskären cïep, sanaj-uklar, kïlïç-söñgelär belän bulsa da şuşï kalalarga höcüm itä. 1590 elnïñ 23 ijunendä ul Tömän tiräsendä zur sugïşlar alïp bara, Tubïl kalasïna höcüm itä, şähärne ala almasa da, küp urïs gaskärilären juk itä, tirä-jak avïllarda urïslarga xezmätkä küçkän satlïk tatarlïrnï äsir itep alïp, Baraba dalalarïna ozata, şulaj uk cirle xalïknïñ küpçelege üz teläge belän Küçem xanga ijarep, Irtïş-Om’ bujlarïna kitep bara. Biredä isä Küçem xan Sala, Kaurdak olïslarïna höcüm itep, üzenä karşï çïkkan patşa gaskären çigenergä mäcbür itä. Şulaj itep, cirle xalïk jasaknï jañadan Küçem xanga tüli başlïj, Irtïşnïñ häm Ob’nïñ jugarï öleşläre, Baraba dalalarï, Tara häm Om’ elgasï bujlarï tulïsïnça dijarlek Küçem xan kulïnda bula. (Gäbdelbär Fäjzraxmanov. Kürsätelgän xezmät, 206 bit.)
Ämma urïs gaskäre dä monïñ belän kileşergä telämi, alarga tatarlardan kilä torgan jasak räveşendäge keş tireläre, toz külläre hava kebek kiräk bula, häm alar kälgälärennän çïgïp, Küçem xannï ězärlekli başlïjlar. Küçem xan gaskäre belän şundïj zur bäreleşlärneñ berse 1591 elnïñ avgustïnda bula, Tubïl voevodasï Kol’tsov-Masal’skij Işim elgasï bujlarïnda kinättän tatarlarnïñ ïstanïna höcüm itä. Bu sugïşta küp tatarlar ülä, Küçem xannïñ balalarï urïslarga äsir töşä, ämma tatar xanï ciñelmi, däülät öçen sugïşïn dävam itä. (Hadi Atlasi. Seber tarixï. Söenbikä. Qazan xanlïgï. – Qazan, 1993, 114 bit.)
Küçem xan häm patşa gaskäre arasïnda şundïj kankojgïç sugïşlarnïñ tagï berse 1595 elnï Irtïşnïñ jugarï agïmïndagï Kara-Atau kalasïnda bula. Urïs voevodasï Boris Domozhirov Küçem xannïñ ïstanïna kötmägändä höcüm itep, bik küp tatarlarnï juk itä, urïslar jagïnnan da küp sugïşçïlar ülä, küp kenä zatlï tatarlar äsirlekkä ělägä (Буцинский П. Заселение Сибири и первые ее насельники. – Харьков, 1899, с.143, 145). Ämma Küçem xan bu jaudan da isän çïga häm üze dä urïs kälgälärenä höcümnären dävam itä, anïñ janïnda olï ulï Ali häm tugrïlïklï morzalarï häm jaugirläre bula. 1595 elnïñ martïnda Tubïl voevodasï Rostovskij Tara şähärendäge urïs gaskärenä jardämgä 239 xärbi häm küp koral cibärä, 500 keşelek gaskär, Küçem xan ězläre bujlap, Baraba dalalarïna tarala. Biredä här şähär häm avïl öçen kankojgïç sugïşlar başlana. Urïs voevodalarï Domozhirov häm Ropozovlar karamagïndagï atlï gaskär tatarlarnïñ Çangula, Lugaj, Kilem, Barma, Liuba, Toraş, Kärpäk olïslarïn utka totalar, Tunus şähäre cir belän tigezlänä, xalkï juk itelä. Bu xällärne kürep kurkuga töşkän cirle xalïknïñ ber öleşe Räsäjgä bujsïnuïn belderä, urïslarga jasak tülärgä rizalaşa. (Hadi Atlasi. Kürsätelgän xezmät, 125 bit.)
Küçem xan isä urïslar belän sugïşïp çigenä-çigenä, Irtïş häm Ob’ elgalarïnïñ jugarï agïmïna, Om’ elgasï bujlarïna uk kilep citä, gailäsen Irmän elgasï buendagï Ton-Tura şähärendä kaldïrïp, jaña höcümnärgä taşlana. Döres, Kara-Atau sugïşïnnan soñ anï 300 morzasï kaldïrïp kitä, alar säüdä kärvannarïna ijarep, gailäläre belän Boxaraga küçälär, Xiva jaklarïna kitep baralar. Bu jul Küçem xan öçen dä açïk bula, ämma ul ilen, xalkïn, däüläten taşlap kitä almïj häm urïs gaskärenä karşï sugïşlarïn dävam itä. Bu vakïtta aña inde 80 jaş’ tulïp kilgänlegen dä, Küçem xannïñ jartïlaş sukïrajganïn da onïtmaska kiräk. Şuşï xälendä dä ul ilen jaklau öçen xärbilärne oeştïra ala, alar belän kankojgïç sugïşlarga kerä, 1596 elnï Ïk küle buennan kalmïklarnï kuïp çïgara, 1597 elnï Irtïşnïñ urta agïmïndagï Teräni häm Om’ elgasï buendagï Luguj olïsïn urïslar kulïnnan tartïp ala, berniçä tapkïr Tara şähärenä höcüm itä.(Butsinskij P. Kürsätelgän xezmät, 143, 146 bitlär.)
Tatar xanïnïñ bolaj gïna bireşmäsen añlagan Räsäj patşalarï aña xatlar da jazïp karïjlar, üzlärenä xezmätkä küçärgä ügetlilär. 1596 elnï urïs patşasï Fedor Ivanoviç Küçem xanga bolaj dip jaza: “... Sineñ ělekkege ěşläreñä häm bujsïnmavïña karamastan, bez sine, Küçem patşa, balalarïñ belän üzebezgä çakïrabïz häm bezgä xezmät itärgä öndibez! Sin bezneñ küz aldïbïzda bulïrsïñ, bez siña başka xan häm xanzädälärgä birgän kebek, xakïn tüläp torïrbïz! Ägär inde Seber-jortïñda kalïrga teliseñ ikän, anda xan bulïrsïñ, häm bezgä bujsïnïp, tieşle xakïn alïp torïrsïñ!” (Абдиров М. Хан Кучум – известный и неизвестный. Алма-Ата, 1996, с. 125). Ämma Küçem xan urïs patşalarïnïñ bu jalgan väg˝dälärenä ïşanmïj, anïñ Mäskäügä bujsïngan tatar xanï bulïp tarixka kerep kalasï kilmi häm ul il-cire öçen sugïşlarïn dävam itä.
Küçem xannï bu räveşle üzlärenä bujsïndïra almagaç, Mäskäü patşasï aña äsirlektäge ulï Äbelxäer häm tuganïnïñ ulï Möxämmätkol aşa möräcägat’ itterep karïj. “Böek Räsäj patşasï aldïnda üzeñneñ gaebeñne kaplau öçen, biregä berär ulïñnï totïk-amänät itep cibär, - dip jazalar alar. – Üzeñ dä monda kil häm bezneñ kebek räxät tormïş tabarsïñ, bezgä böek padişah cirlär häm şähärlär birde, sin dä alarnï alïrsïñ! Ägär teläsäñ, Räsäj patşasïna bujsïnïp, annan xezmät xakï alïp, Seberdä xuca bulïrsïñ!” (Абдиров М. Kүrsätelgän xezmät, şunda uk.) Ämma Kүçem xan Mäskäүdän kaçïp kajtkan tatar-nugaj jaugirläre söjlägännän anda Seber morzalarïn sugïş öçen genä totkannarïn, alarnï törki-möselmannarga karşï jaularda kullangannarïn belä ide inde. Kүçem xan үz gomeren saklap kalu bäräbärenä mondïj xurlïklï kileşүgä barmïj häm il-cire öçen sugïşuïn dävam itä.
“Кучум неуступчиво боролся с Ермаком ; в этой борьбе он не унижал своего сана, ни своего достоинства, ни падал ниц перед покорителем, мстил ему, сообразно духу времени, и тайно, и явно, и, наконец семнадцать лет скитаясь по степям, он, в диком величии своем, предпочел лучше пасть под ударами судьбы, но не запятнать себя добровольной передачей перед тем, кого он считал своими притеснителями и врагами...”, - dip jaza bu xakta tarixçï Nebol’sin (Небольсин П.И. Покорение Сибири. – СПб, 1849, с.111).
Seber öçen iñ köçle soñgï sugïşlarnïñ berse 1598 elnïñ 20 avgustïnda bula, voevoda Andrej Voejkov gaskäre Çan kүle buenda urnaşkan Kүçem xan ïstanïna tönnä kötmägändä höcүm itä häm joklap jatkan xalïknï suep çïga. Үlүçelär arasïnda Kүçem xannïñ 370 jaugire, onïklarï häm morzalar da bula, ä xan gailäsennän 30 keşe urïslarga äsir töşä. (Butsinskij P.N. Kүrsätelgän xezmät, 147 bit.) Kүçem xan isä үze bu vakïtta ullarï Ali, Kagaj, Azim häm jözlägän jaugire belän erak olïslarda gaskär tuplap jöri häm ul jañadan JAlïm-Tora – Tara şähären kire kajtarïrga ujlïj. Ullarï, kilennäre, onïklarï urïslar kulïna äsir bulïp töşkäç, voevodalar Kүçem xanga tagï ilçe cibärep karïjlar, birelergä kuşalar. Kүçem xannïñ cavabï: “Min Seberne үzem teläp birmädem, iregemne dä үz telägem belän birmäm!” – bula. Şulaj itep, 1598 elnïñ 20 avgustï Könbatïş Seberneñ räsmi räveştä Rossija sostavïna kerүeneñ faktik datasï bulïp tora.
Şuşï kankojgïç sugïştan soñ Küçem xannïñ iseme tarix el˝jazmalarïnda kürenmi başlïj, ä 1601 eldan Seber xanï bulïp anïñ olï ulï Ali isäplänä. Küçem xan tarix mäjdanïnnan jukka çïksa da, Seber öçen köräşne başta anïñ ulï Ali, ul urïslarga äsirlekkä töşkäç, başka ulllarï Azim, Kanaj, Işim, Morat, soñrak onïklarï Ablaj-Gäräj, Däülät-Gäräj, Täüke, Buka soltan dävam itälär. Seberne kire kajtaru öçen köräş äle tagï ike gasïr dävam itä, Küçem xannïñ onïklarï urïslarga karşï sugïşlar belän 1636 elnï Ufa şähärenä xätle barïp citälär. Räsmi tarixta “başkort vosstanieläre” dip jörtelgän tatar kütäreleşläreneñ dä başïnda, nigezdä, Küçem xan näsele torgan. Ä Küçem xannïñ urïslarga äsir töşep, Mäskäügä cibärelgän näsele tulïsïnça dijarlek xristian dinenä küçep betä, urïslaşa häm tarix säxnäsennän töşep kala.
Näticä jasap äjtkändä, Seberne bernindi Ermak ta basïp almagan, ä Rossijaneñ reguljar armijase jaulap algan. Ozakka suzïlgan bu sugïş Ermak belän Küçem xan arasïndagï sugïş tügel, ä bälki ike däülät – Räsäj belän Seber xanlïgï arasïndagï sugïş bula. Rossija öçen bu jaulap alu sugïşlarï bulsa, Seber xanlïgï öçen milli-azatlïk köräşe bulïp tora. Seber xanlïgï Rossija belän bernindi kileşülärgä dä barmïj, anïñ bügenge köngä xätle Mäskäü belän solïx tözegäne juk, xalïkara normalar buença ul äle dä Rossija belän sugïş xälendä isäplänä. Şuña kürä Seber xanlïgïnïñ töp dävamçïlarï bulgan seber tatarlarïnïñ jañadan üz bäjsez däülätlären torgïzïrga da, jaulap alïnularï öçen Mäskäüdän kompentsatsija tülätergä dä, Räsäjneñ tatarlarga karata uzdïrgan juk itü säjasäte öçen xalïkara mäxkämälärgä birergä dä xaklarï bar. Çönki tarixi döreslek alar jagïnda.
Ä tatar xalkï öçen, bigräk tä, seber tatarlarïna Ermak bernindi dä batïr tügel, ä başkisär häm julbasar. Ul Sebergä talau häm üterü nijate belän kilgän häm şul kara ěşen ěşlägän dä. Häm ülemen dä tatarlar kulïnnan Seberdä tapkan. Ä Küçem xan isä tatar xalkï öçen milli kaharman, azatlïk köräşçese häm cihangir ir – Seberneñ Altïn xanï bulïp kala birä.
Fajdalanïlgan xezmät:
Абдиров Мурат. Хан Кучум: известный и неизвестный. – Алма-Ата, 1996.
Atlasi Hadi. Seber tarixï. Söenbikä. Qazan xanlïgï. – Qazan, 1993.
Bäjrämova F.Ä. Kүçem xan. – Qazan, 2007.
Кабдулвахитов Калиль. По следам тюменских шейхов. – Тюмень, 2005.
Миллер Г.Ф. История Сибири. – Москва, 1999.
Tatar ěntsiklopedija sүzlege. – Qazan, 2002.
Тарская мозаика. – Омск, 1994.
Тобольский хронограф – 1, 2, 3, 4. – Омск, Москва, Екатеринбург, 1993, 1994, 1998, 2004.
Файзрахманов Г.Л. История сибирских татар с древнейших времен до начала XXвека. – Казань, 2002.
