jazuçï, tarix fännäre kandidatï
Istanbul
Bu julï min Törkijadä dürt şähärdä buldïm, ike fänni konferentsijadä katnaştïm, distälägän tanïlgan millättäşemne kürdem, jözlägän törki kardäşlär belän tanïştïm. Törkijagä säfärem vakïtïnda tuplangan bu baj mäg˝lümatnï başkalar belän dä urtaklaşïrga buldïm, bälki kemder şuşï jullardan tagï ütep, min kagïlgan temalarnï tagï da tiränäjter, kajber tarixi vakïjgalarnï maxsus öjräner, digän teläk belän ěşlim min monï.
Äle uzgan el uk Istanbulnïñ Bäjkänt universitetïnnan fänni simpoziumda katnaşïrga çakïru algaç, min başta beraz ikelänep kaldïm, çönki konferentsijaneñ temasï sajrak kebek toeldï. Ul “Törki ädäbijatta Istanbul” dip atala häm xalïkara däräcädä ütkäreläçäk ikän. Ikençe jaktan, bezgä Kazan niçek kaderle bulsa, Istanbul da töreklär öçen şulaj jakïn, şuña kürä bu temaga xalïkara simpozium uzdïrularï ber dä gacäp tügel ide. Meñär ellïk zur tarixï bulgan, 1453 elda töreklär jaulap algançï Konstontinopol’ dip atalgan häm Vizantija imperijaseneñ başkalasï bulïp torgan, Gosmanlï imperijase çorïnda isä böten islam dön’jasïnïñ, jag˝ni, xälifät üzäge bulgan Istanbul, çïnnan da, maxsus öjränügä laek ide. Meñ ellïk törki ädäbijatta bu temanïñ çagïlïşï da kïzïklï bulïrga tieş, ä tatar ädäbijatïnda isä Istanbul turïnda jazmalar bik küp, şuña kürä, tatar galimnäre dä bu xalïkara cïenda teläp katnaşïrlar, dip ujladïm häm rizalïgïmnï birdem.
Soñgï ellarda min tatar mäg˝rifätçese häm tarixçïsï Gabdräşit Ibrahimovnïñ icatïn öjrängängä, Istanbul simpoziumïnda da anïñ turïnda çïgïş jasïjsïm kilde. Çönki tatar ädäbijatï buença minnän başka da çïgïş jasauçïlar küp bulïr, ä tatar tarixçïlarï, millät säjasätçelärneñ xezmätläre tagï onïtïlïr, dip ujladïm. Simpozium ädäbijat temasïna bulsa da, minem Gabdräşit Ibrahimov turïnda aldan cibärgän çïgïşïmnï Istanbulda kabul ittelär, çönki anïñ istäleklärendä Istanbul bik üzençälekle itep, icatçï kulï belän tasvirlangan ide. Ul arada Törkijadän tagï ber fänni konferentsijagä çakïru kilde, anïsï Fätxija şähärendä ütäçäk xalïkara törki mädänijat korïltae ide, häm min anda tatar kongressï turïnda doklad ukïrga tieş idem. Ike korïltaj arasï ber genä atna bulgaç, monïsïna da rizalaştïm häm çïgïşïmnï äzerläp kujdïm.
Minem Törkijadä dä, Istanbulda da berençe genä tapkïr buluïm tügel häm här baruïm törle cïelïşlar, korïltajlar, konferentsijalär belän bäjlängän bula ide. Min, nigezdä, Törkijagä milli säjasätçe, jazuçï bularak jördem, menä xäzer, berençe tapkïr, tarixçï sïjfatïnda da baram. Bezne simpoziumga çakïrgan Bäjkänt universitetï äle un el çamasï gïna ěşli ikän, şäxsi uku jortï, jag˝ni, aerïm xuca tarafïnnan totïla. Isanbul, gomumän, universitetlar kalasï bulïp çïktï, anda 21 universitet bulïp, şunïñ altïsï gïna däülät karamagïnda ikän, kalgannarï aerïm keşelär, fondlar kulïnda. Däülät universitetlarï arasïnda iñ tanïlgannarï Bosfor /Bugazěçe/, Märmärä, Istanbul, Mimar Sinan universitetlarï bulsa, xosusïjlardan iñ mäşhürläre Galatasaraj, Sabançï, Bäjkänt, Fatix, Cidetäpä universitetlarï ikän. Bäjkänt universitetïnda dön’janïñ törle poçmaklarïnnan sigez meñgä jakïn student belem ala bulïp çïktï, ämma aralarïnda tatarlar kürenmäde.
“Törki ädäbijatta Istanbul” dip atalgan xalïkara simpoziumda Törkijadän, Tön’jak Kipr Törek Cömhürijatennän, Äzerbäjcannan, Makedonijadän, Tatarstannan häm Rossijadän galimnär katnaştï. Äle simpozium başlangançï uk, ädäbijat bülege dekanï professor Ämin Özbaş minem janïma kilep: “Räxmät sezgä, tatarlar bezgä töreklekneñ närsä ikänlegen añalattïlar”, - dide, küzläre jaş’länep, Josïf Akçura häm Sadri Maksudilarnï iskä aldï. Simpozium barïşïnda da tatar temasï eş kabatlandï, härxäldä, tikşerelä torgan äsärlär arasïnda töp urïnda törek häm äzerbäjcan ädäbijatï torsa da. Ukuçïlar öçen tatar ädäbijatï belän bäjle urïnnar möhimräk bulganga, turïdan-turï şuña küçäm. Läkin başta uk şunï äjtep ütäsem kilä, jul çïgïmnarï tülänmägängä kürä, Kazannan başta barïrga äzerlängän küp kenä galimnär bu simpoziumga kilä almadïlar, şul säbäple, icatlarï turïdan-turï Törkija, Istanbul belän bäjle Gajaz Isxakïj, Fatix Kärimi, Josïf Akçura, Sadri Maksudi icatlarï maxsus dokladsïz kaldï.
Tatar ädäbijatïnda Istanbul temasïn simpoziumda cide galimä jaktïrttï, alar – Bäjkänt universitetï mögallimäse törek kïzï Ajşä Bäjrämle, Törkijaneñ Mugla universitetï mögallimäse millättäşebez Çulpan Çetin-Zarif, Mäskäüdän filologija fännäre doktorï Älfinä Sibgatullina, Kazannan filologija fännäre kandidatlarï Älfinur Näcipova, Läjlä Minhaceva, Läjsän Gäräeva häm Çallïdan min. “Ělekkege tatar romannarïnda Istanbul” digän temanï açïp, Ajşä Bäjrämle tatar galimnäre kilmäü buşlïgïn beraz tutïra aldï, ul 19 gasïr azagï, 20 gasïr başï törki-tatar ädäbijatïna analiz jasadï, Musa Ak˝egetzadä, Zahir Bigiev, Fatix Kärimi, Riza Fäxretdinov äsärlärenä maxsus tuktaldï. Zamanïnda Kazan dälät universitetïnda tatar tele buença kurslar ütkän törek galimäse ädäbijatïbïznï da, telebezne dä jaxşï belüen häm jaratuïn kürsätte. “Istanbul tatarlar öçen dä ruxani märkäz bulgan, - dide ul. – Istanbulda jaşägän tatar jaş’läreneñ fikerläre üzgärep kajtkan, alar şul ruxnï tatar tormïşïna da alïp kilgännär.”
Ozak ellar bue Alabuga pedagogija institutïnda ukïtkan, xäzer isä Mäskäüneñ Könçïgïşnï öjränü institutïnda ěşlägän Älfinä xanïm Sibgatullina Törkijadä dä küptän üz keşe inde, ul biredä zur-zur fänni konferentsijalärdä katnaşa, avïllar bujlap ěkspeditsijalärdä jöri, törekçä fänni xezmätlär jaza, tärcemä itä. Bu julï da ul bik kïzïklï temaga doklad ukïdï, ul “Tatar xacnämälärendä Istanbul” dip atala ide. Törekçäne su urïnïna ěçkän, temasïn jaxşï belgän Älfinä xanïm tïñlauçïlarga bik küp mäg˝lümat birä aldï. Anïñ dokladïnda Şihabetdin Märcäni, Galimcan Barudilardan alïp, bügenge köndä Xacga baruçïlarnïñ istäleklärendä Istanbul ni däräcädä jaktïrtïluï analizlandï, mine isä bigräk tä Gabdräşit Ibrahimov jazmalarï kïzïksïndïrdï. Älfinä xanïm şulaj uk Atilla Rasixnïñ “Işan onïgï” äsärenä, änise Zäjtünä Rasüleva köndäleklärenä dä kiñ tuktaldï, alarda Istanbul bik centekle surätlängän ide. Tïñlauçïlar şulaj uk Atilla Rasixnïñ Troitsk şähärendä tügel, Xacdan kajtkanda 1916 elnï Istanbulda tuganlïgïn häm dön’jada sugïşlar baru säbäple, gailäneñ anda berniçä el jaşägänlegen dä beldelär.
Törkijaneñ Mugla şähärendä jaşäüçe filologija fännäre kandidatï, şagïjrä Çulpan Çetin-Zarif isä “Tatar jazuçïsï Mirgazijan JUnïs säjaxätnämälärendä Istanbul” digän temanï algan ide. Älbättä, Mirgazijan JUnïs icatïnda Istanbul temasï alaj zur urïn alïp tormasa da, jazgan kadärese bik istä kalïrlïk ide, moña törek galimnäre dä ig˝tibar itte. Diñgez säjaxätläre vakïtïnda Istanbulda kïska gïna vakïtta tuktalganda da jazuçï şähärne häm törek milläten jaxşï öjrängän, jaratïp ölgergän häm bu xakta äsärlärenä dä kertep kaldïrgan bulïp çïktï. Kürenekle galim Äbrar Kärimullinnïñ da böten icatï Istanbulga bagïşlanmagan, ämma bu xakta jazgan kadärläre dä bik vakïtlï häm xak bulgan, bolar xakïnda jaş’ galimä Läjsän Gäräeva söjläde. Bügenge tatar şig˝rijatendä Istanbul temasïnïñ çagïlïşï turïnda Kazan gumanitar häm pedagogija institutï galime Läjlä Minaceva xalïkka citkerde, ul, nigezdä, şagïjrälär Çulpan Çetin–Zarif häm Rifä Raxman icatlarïna analiz jasadï. Älbättä, Istanbul temasï başka jazuçïlarïbïz icatïnda da çagïla, ämma monï aerïm öjränergä kiräk, soñgï 150 ellïk tatar ädäbijatïnda, bigräk tä 20 gasïr başïnda bu iñ küp jazïlgan tema bulgandïr, mögaen. Şuña kürä Kazannan filologija fännäre kandidatï Älfinur Näcipovanïñ “20 jöz başïnda Istanbuldagï säjasi xällärneñ tatar ädäbijatïnda çagïlïşï” dip atalgan dokladï bu çorga şaktïj centekle analiz bulïp tordï.
Min isä, äjtkänemçä, Gabdräşit Ibrahimov icatïnda Istanbul temasïnïñ bireleşen jaktïrtïrga tïrïştïm. Gomereneñ iñ aktiv ellarïn Törkijadä uzdïrgan, Istanbul şähärendä üzeneñ berençe kitaplarïn jazgan, gazetalar çïgargan, zur törki-islam säjasäten tudïruda katnaşkan Gabdräşit Ibrahimov äsärlärendä Istanbul turïnda da, töreklär turïnda da bik xäerxak jaza. Bilgele bulgança, Gabdräşit Ibrahimov çakïruï buença meñlägän tatar Rossijadän Törkijagä hicrät kïla, jag˝ni, dinnären saklau öçen küçep kitä. Anïñ 1909 elda Kazanda basïlïp çïkkan “Däüre galäm” /”Dön’ja tiräli”/ äsärennän kürengänçä, tatarlar Istanbul süzen “Islam bul” dip añlïjlar, “Anda soldat bulsak, şähit bulïrbïz, din-islamga xezmät kïlamïz”, dip ujlïjlar. Gabdräşit Ibrahimov üzeneñ äsärlärendä Istanbuldagï ul vakïttagï xörrijatne dä, soltan Gabdelxämitneñ ak atka atlanïp, comga namazïna jörülären dä, Istanbulnïñ xörmätle adämnäre belän bergä gadi xalkïn – kaekçïlarnï, kähfäçelärne dä, xätta Istanbul bugazïnda ike jaktan kïçkïrïp torgan ätäçlärne, gaet bäjrämnärendä şartlatïp atkan tuplarnï da bik osta itep tasvirlagan. “Bäjräm vakïtïnda här namaz saen tup atalar, mondagï ilneñ islamïdïr, - dip jaza ul. – Urtada diñgez, ike taraf kïrïjda törle sarajlar, bäg˝ze xäräbälär, mäscedlär. Şul iskitkeç küreneştä tämam ber sägat’ bargan soñïnnan Istanbul, Istanbul, didelär.”/Kürsätelgän xezmät./
Min üz dokladïmnïñ axïrïnda Törkijadä Gabdräşit Ibrahimovnïñ 150 ellïk jubileen bilgeläp, fänni konferentsija ütkärergä täk˝dim ittem. Bu fikerne xuplauçïlar da, kiräksenmäüçelär dä buldï. Çönki Törkija cämgïjate dä islam dine häm anïñ tarixi şäxesläre mäs’äläsendä ikegä bülengän – beräülär dinsez millätçelekne, törkiçelekne genä gel alga kuja, ikençelär isä ělekkege islam galimnären, alarnïñ xezmätlären, fikerlären dä kütärergä tïrïşa. Xätta bu konferentsijadä minem janïma kilep, “Nik sez Gabdräşit Ibrahimnï kütäräsez, ul bit panislamist!” – dip äjtüçe törek galimnäre dä buldï. “Anïñ panislamist buluï Stalin öçen, SSSR öçen kurkïnïç ide, minem öçen hiç kurkïnïç tügel, kiresençä, däräcä genä”, - didem min häm Gabdräşit Ibrahimovnïñ tatar milläte öçen berençe säjasi partijalär tözüen, berençe tatarça gazetalar çïgaruïn, şular öçen patşa törmälärendä jatuïn söjläp birdem. Kïzganïç ki, törek galimnäreneñ küpçelege Gabdräşit Ibrahimovnïñ Rossijadäge törki-möselmannar öçen ěşçänlegen belmilär bulïp çïktï, alar anïñ xätta JAponijagä islam dine kertergä tïrïşuïn da gaepläbräk söjlädelär... Şul uk vakïtta Gabdräşit Ibrahimovnïñ “Tärcemäi xälem” häm “Soltan Gabdelxämitkä xatlar” äsärlären garäp xäreflärennän latinçaga küçerep, aerïm kitap itep çïgarïrga jörüçe galim Josïf Gädiklene oçratïp, min bik kuandïm, dimäk, böten töreklär dä ber törle ujlamïj ikän äle!
Mondïj konferentsijalär vakïtïnda üz temaña ěşli torgan galimnär belän oçraşu da bik fajdalï. Min dä Bäjkänt universitetïnda üzemne kïzïksïndïrgan küp galimnär belän oçraştïm, alardan şaktïj mäg˝lümat ala aldïm. Äjtik, bügenge köndä Gabdräşit Ibrahimov turïnda “Sibirijale mäşhür säjaäx Abdräşit Ibrahim” dip atalgan iñ tulï kitap jazgan Ismägïjl’ Törekoglï belän maxsus oçraşu, şulaj uk gomer bue Ismägïjl’ Gaspralïnïñ icatïn öjrängän, anïñ “Tärceman” gazetasïndagï barlïk mäkalälärne tom-tom kitap itep çïgargan törek galime JAvuz Akpïnar belän şul çorlar turïnda äñgämälär, jugarïda telgä algan Josïf Gädikleneñ kiñäşläre minem öçen bik fajdalï buldï. Konferentsija bargan könnärdä Istanbulda ělekkege jaxşï tanïşïm, “Törek dön’jasï araştïrmalarï” vakïfï räise Turan JAzgan, millättäşlärem JAşär Bajtak, Ruşanija Altaj belän oçraşular da fajdalï buldï, min alardan üzem öjränä torgan temaga şaktïj mäg˝lümat ala aldïm. Äjtik, JAşär bäjdäge arxiv kitaplarïnnan min Gabdräşit Ibrahimovka 1913 elnïñ 23 oktjabrendä Törkija vatandaşlïgï birelgänlegen açïklïj aldïm, bu isä anïñ Balkan sugïşï vakïtïnda Törkijane jaklap ictihad kïlganï öçen birelgän bulïrga tieş. Häm şuşï baruïmda uk min Gabdräşit Ibrahimovnïñ 1935 elnïñ 8 avgustïnda, Törkija kanunnarïn bozganï öçen, JAponijadä Törkija vatandaşlïgïnnan çïgarïlganlïgïn da beldem. Monïñ çïn säbäbe – Gabdräşit Ibrahimovnïñ Törkijane SSSR belän dustanä mönäsäbättä buluïn tänkïjt’lägäne öçen bulgan. Şulaj uk millättäşebez Ruşanija Altaj miña Gabdräşit Ibrahimovnïñ min ber el bue ězlätkän 2 tomlïk “Islam galäme /Törkestan, Sibirija, Mogolstan, JAponija, Koreja, Çin, Singapur, Uzak Hind utraularï, Hidstan, Arabstan/” kitaplarïn tabïp birde, bu isä miña altïnnan da kaderle ide!
Ruşanija Altaj – Sarman kïzï, 1992 eldan birle Törkijadä jaşi, biredä Ägäj universitetïn tämamlagan, Kjurşat Altaj isemle tatar-başkort egetenä kijaügä çïkkan, xäzer Istanbulda Tañsïlu isemle tatar kïzï üsterep jatalar. Bezneñ tatar xatïn-kïzlarïna xas aktivlïk, tïrïşlïk Ruşanijane dä öjdä utïrtmïj, ul “Tukaj” isemendäge mädänijat häm mäg˝rifät üzägendä matbugat häm mädänijat bülegen citäkli, Sabantujlar uzdïruda başlap jöri, Tatarinform mäg˝lümat agentlïgïnïñ Törkijadäge xäbärçese bulïp tora. 2004 elda ul Törkijadä berençe tapkïr “21 gasïrda Tatarstan” dip isemlängän törekçä zhurnal çïgargan, xäzer atnaga ber tapkïr çïga torgan tatarça internet radiotapşïrularïn äzerläp alïp bara. Bu konferentsija könnärendä dä Ruşanija bezneñ belän bergä buldï, härkemgä kulïnnan kilgänçä jardäm itärgä tïrïştï.
Tagï şunïsïn da äjtäsem kilä, Ruşanija Altaj tanïlgan tarixçï, din galime Rämzi Moradnïñ erak onïgï bulïp çïktï! 1855 elda xäzerge Sarman rajonïnïñ Iske Älmät avïlïnda tugan, 1934 elda erak Şärkïj Törkestanda, xäzerge Kïtajda vafat bulgan Morad Rämzi iseme millätebezgä kajta gïna başladï äle. Gomereneñ küp öleşen Mäkkä-Mädinälärdä, Törkijadä, Şärkïj Törkestanda uzdïrgan Morad Rämzi Rossija arxivlarïnda da ěşlärgä häm millätebez öçen unikal’ kitap – “Kazan, bolgar häm tatar padişahlarïnïñ tarixï” iketomlïgïn jazïp kaldïrïrga da ölgerä, ul 1908 elda Ïrïnburda basïlïp çïga. Ämma patşa tsenzurasï anï bik tiz tïja, tirazh juk itelä, tipografija jabïla, avtorga karata sud ěşe kuzgatïla, Morad Rämzi çit ilgä kaçïp kïna kotïla. Döres, soñïnnan, Romanovlar dinastijaseneñ 300 ellïgï uñaennan ul gafu itelä, jañadan Rossijagä kajta, ämma tizdän monda mäxşär başlana häm Morad Rämzi törmälärdän çakka kotïlïp, inde mäñgelekkä tugan jaklarïn taşlap kitä. Şärkïj Törkestanda anï törki xalïklar, möselmannar bik jaratsalar da, kïtajlar ülem cäzasïna xökem itälär, bu räximsez cäzadan kotkarïp, Allah anï üz janïna ala...
Morad Rämzineñ jukka çïkkan dip ujlanïlgan şuşï unikal’ kitabïn min 2005 elnïñ avgustïnda Penza ölkäseneñ Urta Äläzän avïlïnda, Abbas xäzrät Bibarsovnïñ arxivïnda kürep kajtkan idem. Ul anï 1967 elnï Kasïjm şähärennän tapkan bulgan. 2 tomlïk bu kitap tarixi kartalar, räsemnär, Bolgar häm Kazan divarlarïnïñ surätläre belän dä bizälgän, gacäep baj itep çïgarïlgan ide. Kïzganïç, kitap bügenge köngä xätle tatar häm rus tellärendä jañadan bastïrïlïp çïgarïlmagan. Bu julï Törkijagä baruïmda min Morad Rämzi turïnda ujgïr galime Gömärcan Nuridan da işettem, ul Şärkïj Törkestanïñ /xäzerge Kïtaj/ Kaşgar şähärennän kilep, Ankara universitetïnda doktoranturada ukïj, fänni temasï – “Tatar cäditçeläreneñ ujgurlarga täěsire”. Menä şul Gömärcan Nuri miña Morad Rämzi, Musa Bigievlar turïnda bik kïzïklï mäg˝lümatlar birde, Şärkïj Törkestanda alarnïñ moña kadär bilgesez xezmätläre tabïluï turïnda äjtte. Bez xäzer Gömärcan äfände belän ělektron poçta aşa xat jazïşabïz, kitaplar alïşabïz, inşallah, Morad Rämzi häm Musa Bigievneñ bilgesez xezmätlären dä ukïrga nasïjp bulïr äle... Ä ujgur galime Gömärcannï min Morad Rämzineñ onïgï Ruşanija Altaj belän “totaştïrdïm”, Ruşanija üze dä danlïklï babasï turïnda xezmätlär jazar äle, inşallah!
Ä bu konferentsijadä 2 köndä 3 salonda ber’julï tuksanga jakïn fänni doklad tïñlandï, alar buença kararlar kabul itelde, bu dokladlar aerïm kitap bulïp ta basïlïp çïgaçak. Öçençe köndä isä delegatlar öçen jal oeştïrïldï, bez paroxodta Bosfor bugazïn, jag˝ni, Bugaz ěçen gizdek. Monda da galimnär fiker alïştïlar, üzara ělemtälär buldïrdïlar, milli muzïka tïñladïlar, soñïnnan isä tarixi kitaplar belän büläkländelär. Min isä palubaga çïgïp, Istanbulnï küzätäm... Bosfor bugazïnïñ ike jagïndagï kalkulïklarda ige-çige bulmagan şähär cäelep jata...Istanbulnï cide täpägä, jag˝ni, cide tau tübäsenä urnaşkan şähär, dilär, xäzer ul täpälär kübräkter, mögaen, çönki Istanbulda 13 millionga jakïn xalïk jaşi. Kön kojaşlï, matur, paroxodïbïz jarga jakïnlaşkanda, jakïndagï kafe-restorannardan muzïka tavïşï işetelä, alarnï da uzdïrïp, biek manaralardan azan avazï jañgïrïj başlïj... Millät bäxetle jaşi, barïsï da bar... Ikençe jarda isä, biek tau başïnda, borïngï xan sarajlarï karap kala, alarnï vakït ta, doşman tuplarï da cimerä almagan...
Änä şul täpälärneñ bersendä, Ädernäkapï ziratïnda, ber-berlärenä sïenïp, Josïf Akçura häm Gajaz Isxakïj kaberläre urnaşkan, 1994 elnïñ sentjabr’ aenda min irem belän anda bulïp, baş oçlarïnda doga kïlgan idek. Xäzer dä zur su östenä karap, törek cirlärendä jatïp kalgan millättäşlärem ruxïna doga kïlam – Zincerlikuj ziratïnda jatkan Sadri Maksudi Arsal, Räşit Räxmäti Arat häm Äxmätväli Mäñgär belän anïñ kïzï Safija ruxïna, Karacaäxmät ziratïnda jatkan Abdulla Battal Tajmas häm Zäki Välidi Togan ruxïna, Sahraj-ï-cädit ziratïnda kümelgän Äg˝däs Nig˝mät Kurat häm sängat’ tarixçïsï Äxät Ural Bikkol ruxïna, häm, älbättä, Ädernakapï ziratïnda jatkan, baş oçlarïna Söembikä manarasï kuelgan Josïf Akçura belän Gajaz Isxaki ruxïna doga kïlam... Ruxlarï tïnïç bulsïn, tufraklarï östendä tugan jaknïñ saba cilläre issen, alar möhacirlektä vafat bulgan bu cannarga millätebez turïnda barï tik jaxşï xäbärlär genä kitersennär...
Ul arada, küñelemne sulkïldatïp, möhacirlärneñ “Istanbul” bäet-mönäcäte isemä töşä, ul xäzer Tatarstan Däülät cïr häm biju ansamble repertuarïna kertelgän. Monnan jöz el ělek, din kïsïluga tüzä almïjça, meñlägän tatarlar Törkijagä hicrät kïlgannar, alar Seber-Urallardan ajlar bue poezdlarda kilep, Odessadan parom belän Istanbulga kilep egïlgannar, bik küpläre julda ülep kalgan. Mogciza belän isän kalïp, Törkija tufragïna tamïr cibärgännäreneñ dä küñellärendä gel tugan jak, tugan il, tugan tufrak bulgan, häm alar sagïnu xislären şuşï cïr-mönäcätlärgä salgannar...
Ber jaş’ eget cïrlïj,
Küñelkäe tïnmïj,
Cïrï bigräk özä bägïr’ne.
Çittä gomer itsäñ,
Tugan jaktan iskän
Cilläre dä anïñ kaderle.
Sagïnuïmnï nik basmïjsïñ, Istanbul?
Tugan ilkäjlärem çïkmïj istän gel.
Üzem Istanbulda,
Ä küzlärem julda,
Sagïndïra ikän tugan il.
Kitmi küzdän jaşem,
Tukta, büldermäçe,
Tatar cïrïn cïrlïj möhacir.
Sagïnuïmnï nik basmïjsïñ, Istanbul?
Tugan ilkäjlärem çïkmïj istän gel...
Mugla
Istanbul belän xuşlaşïp, ilneñ kön’jak-könbatïşïna taba jul alabïz. Bezneñ aldagï korïltaebïz Fätxija şähärendä, ämma min az vakïtka bulsa da Mugla şähärendä jaşäüçe millättäşem Çulpan Çetin-Zarif janïna kerep çïgarga buldïm. Bez kiçke jakta Istanbulda avtobuska utïrdïk, töne bue barïp, paromda Märmärä diñgezlären kiçep, irtänge jakta gïna Mugla şähärenä kilep cittek. JUlda 12 sägat’ vakïtïbïz ütte, ämma avïrlïk kürmädek, çönki jul jörüçelärgä xezmät kürsätü bik jaxşï kuelgan, avtobusta uk aşarga-ěçärgä dä birälär, tuktap jal itterälär, jal itä torgan urïnnarnïda mäçetläre ěşläp tora... Alaj da min üzem köndez jörergä jaratam, çönki bar dön’janï küzätep barïrga bula, ä monda tirä-jak döm karañgï. “Biredä bötenese dä tönlä jörergä tïrïşa, çönki köndez vakït kïzganïç”, - dide Çulpan minem bu turïdagï soraularïma cavap itep. “Ä keşe üze kïzganïç tügelme?” – dip soradïm min, töne bue julda kilgän keşeneñ ikençe könne nindi xalättä bulasïn belep. Ämma kapitalizm şartlarïnda vakït iñ kaderle närsä bulïp çïktï häm min dä Törkijadä julda tönge rezhimga küçtem.
Şulaj itep, Mugla şähäre...
Ilne tön’jaktan kön’jakka arkïlï kisep çïgïp, Ěgej diñgezenä az gïna citmiçä kalïp, tau başïndagï Mugla şähärenä kilep tuktadïk. Çulpannar jaşi torgan “Galimnär şähärçege” tagï da tau başïnda bulïp çïktï, kïskasï, diñgez östennän bez inde jartï çakïrïm kütäreldek. Mugla zamanïnda grek bilämäläre bulïp torgan, biredä ajak baskan saen antik tabïldïklar oçrïj, borïngïlïk jarïlïp jata. Ul xäzer bezdägeçä ölkä üzäge bulïp tora, ä törekçä – il bula. Üzäk bulïp torsa da, Mugla zur tügel, ille meñläp kenä keşe jaşi ikän, ämma tirä-jaktagï avïllar häm keçkenä şähärlär belän bergä ölkädä xalïk sanï jartï millionga citä. Mugla üzeneñ tabigate belän dä başkalardan bik nïk aerïlïp tora, biredä jaşellek belän kaplangan taular, saf çişmälär, ciläs hava ěsse vakïtta da canga räxätlek birä. Ämma şunïsïn da äjtergä kiräk, Muglada cir teträülärneñ üzäge ikän, ämma taularnïñ küplege häm nïklïgï eş bulïp tora torgan bu teträülärne bastïra häm xalïkka zïjan kilmi, didelär. Şulaj bula kürsen!
Mugla şähäre üzeneñ “Galimnär şähärçege” belän dä tirä-jun’dä ber genä, häm Törkijadä barï ike genä universitetta, törki tellär bülegendä, tatar tele dä ukïtïla. Häm, älbättä, anï ukïtuçï bezneñ millättäşebez Çulpan Çetin! Xäzer isä Çulpannïñ kemlegen häm ni öçen ike familija jörtüen dä äjter vakït citte. Ul üze Arça kïzï, Subaş-Atï avïlïnda ukïtuçï gailäsendä tugan, äti-äniläre belän bergä Arçaga küçep, urta mäktäpne şunda tämamlagan. Annan soñ Çulpan 1992 elda Kazan däülät universitetïnïñ rus filologijase fakul’tetïn tämamlïj, aspiranturada ukïj, Sägïjt’ Rämiev icatï buença dissertatsija jaklap, filologija fännäre kandidatï digän fänni däräcägä ireşä. 1995-2002 ellarda ul Kazan däülät pedagogija universitetïnda ukïta, fänni ězlänülären dävam itä, matbugatta ber-ber artlï üzençälekle şigïr’läre belän kürenä başlïj...
Ä annan soñ – Törkija...
JAş’lek mäxäbbäte bulgan törek egete Josïf, anïñ tugan cire Anaduluda gailä korïp cibärü, dön’jaga Il’jas isemle tatar-törek balasïn tabu, Antalijadän universitet öçen Muglaga küçü häm şuşïnda tormïş alïp baru. Şulaj itep ul Çulpan Zaripovadan Çulpan Çetinga äjlängän, anïsï ire familijase, Törkijadä ul kiñ taralgan isem, ütken, buldïklï digänne añlata. Universitetta ukïtu östenä, Çulpan tagï berniçä urïnda rus tele kurslarï alïp bara, fänni mäkalälär jaza, konferentsijalärdä katnaşa, häm, älbättä, şigïr’lär icat itä...
Märmär diñgez bue – göllär...
Sezne şaşïp üpkängäme,
Irendä sutlï tamçï...
Tamçï gïna ömet birçe,
Sindä kijargä, Istanbul,
Ildä kimägän tacnï!...
Bügenge köndä Çulpan Çetin-Zarifnïñ Kazanda 3 kitabï basïlïp çïktï – “Problemï demonizma v tvorçestve S.Ramieva v kontekste Vostoçno-Evropejskoj ěstetiki” /2003/, “Ujlasam uj, sïzlïj küñelem, sïzlïj can...” /2005/ fänni cïentïklarï häm “Kojaşka jul tota kärvanïm” /2003/ şigïr’lär kitabï. Çulpannï, Sägïjt’ Rämiev icatïn ör-jañadan öjränep, ör-jañadan açuçï, dip tä äjtergä bula, döresräge, ul üze dä Sägïjt’ Rämiev belän bergä jañadan tuganga oxşïj. Bu şagïjr’neñ icatï häm jazmïşï aña şulkadär nïk täěsir itkän ki, ul ber çorda Çulpannïñ üz icatïna da ütep kergän häm canïnda, tormïşïnda gïjs’jançïl ězlänülärgä, üzgärtülärgä ětärgän... Xäer, här icatçïnïñ şulaj özgälängän, bärgälängän, davïllap algan çorlarï bula, annan, diñgez üz jarlarïna kire kajtkan kebek, ul icat salmak kïna aga başlïj... Çulpan señelem äle şig˝rijatendä dä, fändä dä üzeneñ sallï süzen äjter, törki-tatar mädänijatta açïşlarïn jasar äle, inşallah!
Bügenge köndä Törkijadä Çulpan Çetin kebek jaş’ tatar galimnäre, icatçïlar törkeme barlïkka kilde, bolar möhacirlar da, alarnïñ näsele dä tügel, bolar – jaña üzgärtep koru dulkïnïnda Törkija tufragïna barïp urnaşkan, gailä korgan tatar jaş’läre. Muglada ul Çulpan Çetin bulsa, Istanbulda Ruşanija Altaj, Ankarada Roza Korban häm Sägïjt’ Xäjri, Kon’jada Fänis Zïjalï häm başka jaş’lär. Alar tatar, törek, rus tellären kamil belälär, din belän tanïş, Evropa mädänijatenä jakïn, ämma, iñ möhime, çïn tatar vatanpärvärläre! Tatar tsivilizatsijase turïnda dön’jaga näk˝ menä şundïj jaş’lärebez avaz salïr, xäbär birer, fänni açïşlar jasar, digän ömetem zur minem. Däüläte bulmagan säbäple ildä kija almagan taclarïn alar dön’ja mäjdanïnda kisennär ide...
Çulpannïñ ire Josïf häm ulï Il’jas belän täräzä karşïsïnnan gïna başlanïp kitkän taularga kütäreläbez, alar jam’-jaşel agaçta, agaç-kuaklar şau çäçäktä... Aprel’ bu jaklarda iñ matur, iñ saf aj ikän, kojaş äle bik nïk kïzdïrmïj, tuzannïñ börtege dä juk... Ä karşï jaktagï tau tübälärenä tönlä ak kar töşkän, ul haman ěremiçä, kojaş nurïnda jaltïrap jata... Tirä-jaknïñ maturlïgïn äjtep tä, añlatïp ta betererlek tügel! Anaduluda tuïp üskän tabigat’ balasï Josïf şul arada ajak astïnnan törle ülännär cïja, ul çäjgä barï tik şularnï gïna tota ikän. Ä Il’jas dön’ja beterep çabïp jöri, aña äle Arça ni dä, Mugla ni! Kajda ata-anasï – şunda anïñ tugan ile...
- Señelem, cännät kebek cirlärdä jaşiseñ ikän, bu urïnnï zur şähärlärgä alïştïrma, - didem min Çulpanga kitär aldïnnan. – Monda tabigat’ tä bik saf, keşelär dä gadi, ěçkersezräk, fän belän şögïl’länergä universitetïñ da bar... Xäzer tatar millätenä fajda kitererlek zur fänni xezmätlärgä totïn inde! Bezneñ äle küpme milli kaharmannarïbïznïñ tarixï, açïlunï kötep, Törkija arxivlarïnda jata! Sezne kötep jata! Üzegez kajta almasagïz da, alarnï ilgä kajtarïgïz, millätkä kajtarïgïz!
Canga jakïn bulïp ölgergän Mugla şähären kaldïrïp, kiçke jakta min Fätxija avtobusïna utïrdïm. Çulpan, Josïf, Il’jas mine kul bolgap ozatïp kaldïlar, bu şähärdä Çulpan berdänber tatar ide... Ä küñeldä, jaşeren ärnü bulïp, Çulpannïñ şig˝ri jullarï sulkïldïj ide...
Tufrakka kümeler könnärem dä citär,
Ä janda - gel jatlar, ä canda – gel çitlär...
Alkïşka kümelep jaşise, jugïjsä!..
...Nik komnar gel küçä? Nik cillär gel isä?..
Fätxija
Biek tau aralarïnnan, diñgez bujlarïnnan, törek şähärläre häm avïllarï janïnnan cildäj oça torgaç, tön urtasïnda Fätxija şähärenä dä kilep cittem. Bu şähär dä Mugla ölkäsenä kerä, ämma annnan kön’jaktarak, Urta diñgez buena urnaşkan bulïp çïktï. Xäer, Ěgej häm Urta diñgez /anï töreklär Ak diñgez dilär/ şartlï räveştä genä bülengän, kajda berse başlanïp, kajda ikençese betkänlegen añlarlïk tügel ide. Kïskasï, Fätxija şähäre ike diñgez arasïndagï şul isemdäge tïnïç kultïkka urnaşkan ikän, tirä-jaktan anï jaşel taular çornap algan. Şähärdän erak tügel berençe zur utrau Gretsijaneke bulïp çïktï, ul tarixi Rodos isemen jörtä. Şulaj itep, jaşellekkä kümelep, zöbärcättäj diñgez buenda irkälänep jatkan Fätxija şähäre dön’ja tsivilizatsijaseneñ iñ borïngï ber töbäge bulïp çïktï häm moña atlagan saen inanïrga mömkin ide.
Anïñ Fätxija dip ataluï äle 1914 ellardan gïna başlana, ul berençe hava sugïşï kaharmanï, şähit Fätxija bäj xörmätenä şulaj isemlängän. Ä monnan biş meñ ellar ělek ük bulgan bu borïngï şähär likija telendä “Telmessos”, dip, jag˝ni, “Ïşïk Ölkäse” - “Nur Ile” dip atalgan. Dön’janïñ iñ matur urnïna urnaşkan häm üzeneñ xikmätläre belän aerïlïp torgan Nur Ilenä likijalelär dä, vizantijale greklar häm rumnar da, farsïlar da, sälçükle töreklär dä xuca bulïp torgan, ä 15 gasïr urtalarïnnan ul inde tulïsïnça gosmanlï törekläre kulïna küçkän. Rivajat’lärdän kürengänçä, biredä mifik geroj Appolon üzeneñ gailäsen korgan, tarixi Aleksandr Makedonskij jaşäp kitkän, farsï patşalarï tantana itkän, gosmanlï soltannarï jal itkän... Şähärne arka jaktan teräp torgan kïjalarda, karlïgaç ojalarï kebek, jarga tişep kergän kara buşlïklarnï “Kral’ mazarlarï” didelär, jag˝ni, anda patşa kaberlekläre bulïp çïktï. Biredä “Üle diñgez” dip jörtelgän serle urïnnar, tau kuïşlarï, antik çordan kalgan xäräbälär äle dä saklana.
Bügenge Fätxija zur tügel, anda nibarï 50-60 meñ keşe jaşi, şunïñ altï meñe – biredän jortlar satïp algan inglizlär. Çönki Fätxija şähäre Törkijadä genä tügel, böten dön’jada da ěkologik jaktan iñ çista şähär dip tabïlgan, monda ber genä ěre promïşlennost’ ob˝ektï da juk, barï tik-azïk-tölekne ěşkärtü genä üzlärendä karalgan. Ä azïk-tölek barïsï da tabigïj, üzlärendä üskän ikmäk rizïklarï häm jaşelçä-cimeş, it-söt azïklarï, ěçär sularï isä taulardan kilä... Monïñ östenä el tiräli jalt itkän kojaş, zöbärcät kebek çista diñgez häm altïndaj komlï jar bujlarï... Älbättä, çit il turistlarï Fätxijane bik jakïn itä, alar monda jabïrïlïp jata, xätta öjlär satïp alalar. Ä menä ruslar, rossijalelär juk däräcäsendä, çönki alar Törkijaneñ Antalijase belän Alanijane üz itkännär.
Şunïsïn da äjtergä kiräk, turizm şähäre bulsa da, Fätxija din jagïnnan da diñgez bue şähärlärennän iñ nïgï bulïp çïktï. Çönki biredä jaşäüçe töp xalïk – taulardan töşkän jöreklär, jag˝ni, iñ borïngïdan kalgan sälçük törekläre, törekmännär, ä alarda iske milli traditsijalär, islam dine haman köçle äle. Şuña kürä şähärdä şortiklï turistlar belän bergä, jaulïk börkängän xatïn-kïzlarnï, milli törekmän kiemendäge ir-atlarnï oçratu gadäti küreneş bulïp tora. Şähär başlïgï Bähşät Saatçï äfände dä ike tapkïr rättän millätçe partijadän sajlangan, dinle, bik mädänijatle keşe bulïp çïktï, bezneñ bu korïltajnï uzdïrunï da şähär tulïsïnça üz östenä aldï.
Inde korïltaebïz turïnda da mäg˝lümat birep ütim, anïñ tulï iseme “1nçe xalïkara türk kul’turï korïltae simpoziumï” dip atala, jag˝ni, bu törki xalïklarnïñ mädänijatïna bagïşlangan zur cïen ide. Anï uzdïruçïlar – Fätxija şähär xakimijate häm Törkijaneñ Ankara şähärendä urnaşkan “Xalïk kul’turï araştïrmalarï kurumï”, jag˝ni, milli mädänijatlarne öjränü oeşmasï. Biredä mädänijat süzen bik kullanmïjlar, ul “tsivilizatsija” töşençäsendä jöri, ä “xalïk kul’turï” digändä törki xalïklarnïñ kul ěşlärennän başlap, ädäbijat häm mädänijattagï kazanïşlarïna xätle öjränelä. Bu korïltajga delegatlarnï çakïru Istanbul korïltae isemlege buença ěşlängän, ämma annan bik az keşelär çakïrïlgan bulïp çïktï. Äjtik, Fätxija korlïtaena Tatarstannan barï tik min genä, ä Rossijadän Älfinä xanïm Sibgatullina çakïrïlgan ide, ämma ul kilä almadï, näticädä, böten Rossija törki xalïklarï turïnda mäg˝lümatnï miña birergä turï kilde.
Mädäni simpozium bik jugarï däräcädä oeştïrïlgan ide, barïsï da däülät protokolï buença, tärtip belän ěşlände. Säxnägä häm divarlarga korlïtajda katnaşuçï väkillärneñ däülät bajraklarï kuelgan, alar arasïnda Tatarstan bajragï da bar ide! Korïltajnï oeştïruçïlar kiçtän minem janga kilep, “Internetta tatarlarnïñ ike törle bajragï çïktï, kajsï döres, kajsïn räsmi itep fajdalanïrga?” – dip soragaç, min Tatarstan bajragïn äjttem, ä tatar millätçeläreneñ aj belän joldïzlï jaşel bajragï räsmi bulmagan räveştä, minem öçen östämä jasalgan ide. Min muenïma Tatarstan bajraklï bilgene kidem, ä kükrägemdä millätçelär bajragï bilgese ide...
Bu olug milli cïenga 15 ildän kilgän väkillär katnaştï, alar arasïnda Äzerbäjcan, Bolgarija, Gagauzija /Moldovija/, Makedonija, Tön’jak Kipr Törek Cömhürijate, Kïrgïzstan, Kïrïm, Kosova, Rumïnija, Tatarstan, Ukraina, Şärkïj Törkestan / Kïtaj/, Gretsija, Törekmanstan, Törkija galimnäre, tagï biş ildän – Iran, Xorvotija, Pol’şadan çïgïşlarïn äzerläp cibärdelär. Korïltaj barïşïnda başta här ilneñ väkile kotlaular belän çïktï, annan 33 fänni doklad tïñlandï. Min isä üzemneñ kotlavïmda Tatarstan, tatar xalkï häm Rossijadä jaşäüçe törki xalïklar turïnda mäg˝lümat birdem, Kazannan alïp kilgän büläkläremne tapşïrdïm, ä töp dokladïm isä Bötendön’ja tatar kongressï turïnda ide. Xäer, min anda da başta tatar xalkïnïñ danlï tarixïna tuktaldïm, Kazan basïp alïngaç millätebezneñ niçek itep üz-üzen oeştïrïp isän kaluïn söjlädem, 455 el bue bargan milli azatlïk köräşeneñ töp mizgellären äjtep üttem, tatar kongressï häm başka milli oeşmalarnïñ tözelü säbäplären häm maksatlarïn äjttem.
Ä maksatïbïz ber genä – millätebezne saklau kalu, monïñ öçen telebezne, mädänijatne, mägarifne üsterü, tatar tormïşïna islam äxlagïn kajtaru, jaş’lärdä milli traditsijalärgä xörmät tärbijaläü, häm soñgï maksat – tatar xalkïnïñ üz bäjsez däüläten buldïru. “Tözelüenä 15 el digändä tatar kongressï menä şuşï julga kilep çïktï, - didem min korïltaj tribunasïnnan. – Ul böten dön’jada jaşäüçe tatarlarnïñ milli mönbärenä, xalïk parlamentïna äjlänep bara. Böten cir şarïnda ber genä bäjsez däüläte dä bulmagan tatar xalkï xäzergä barï tik şuşï jul belän genä oeşa, isän kala häm üsä ala. Alga taba, inşallah, tatar kongressï millätne däülät bäjsezlege idejase tiräsenä dä tuplïj başlar äle, çönki dürt gasïr kollïktan soñ da isän kalgan tatar xalkïnïñ moña tulï xakï bar!” Bu çïgïşïmnan soñ küp kenä soraular buldï, tïñlauçïlarnï bigräk tä seber tatarlarï mäs’äläse nïk kïzïksïndïrgan ide, çönki Fätxijadä jaşäüçelärneñ küpçelege Seberne sörgen urïnï dip kenä belä, ä anda törki xalïklar jaşäp jatkanlïgïn, Seber alarnïñ töp Ana-Vatanï bulganlïgïn belmi ide. Bolarga da bik täfsille cavaplar birdem.
Korïltajda jasalgan här çïgïş bik küp mäg˝lümatlï, kiñ kolaçlï ide. Äjtik, Baku universitetï rektorï professor Cälil Nagiev Çïñgïz Ajtmatovnïñ icatïna bagïşlangan şundïj jaxşï doklad ukïdï, monnan soñ küplär jazuçïnïñ “Kogda padajut gorï” dip atalgan soñgï romanïn ězlätä başladï. Berniçä el ělek kenä Sankt-Peterburg şähärendä basïlïp çïkkan bu kitapnï minem üzemneñ dä ukïganïm juk ide äle, min anï bu korïltajda kïrgïz professorï Gölzira Cumakulova kulïnda gïna kürep ölgerdem, anïñ üzenä dä ber töngä genä ukïrga birep torgannar ide. Kïzganïç, min ul kitapnï äle Kazanda da taba almadïm, Peterburgtan maxsus zakaz birep kajtarïrga kala inde.
Gretsija, Bolgarija, Makedonija, Rumïnija häm Kosovadan isä gosmanlï zamannïnnan anda jaşägän töreklär kilgän ide, härberse üz problemasïn söjläde. Iñ avïrï, älbättä, pravaslau-slavjannar arasïnda jaşäüçe töreklärneke ide, bigräk tä Gretsija häm Bolgarijadä alarnïñ xokuklarï bik kïsïla. Äjtik, Gretsijadän çïgïş jasauçï Ïşïk xanïm Sadïjk / ul märxüm millätçe Äxmät bäjneñ tol kalgan xatïnï/ bu ildä 120 meñ törekneñ nindi zur basïm astïnda jaşäülären özgälänep söjläde. Alar anda 600 el jaşäsälär dä, Gretsija vatandaşlïgï ala almïjlar ikän. “Bezdä bik köçle assimiljatsija bara, - dip söjläde ul. – Töreklärne millät, din digän öçen genä törmälärgä jabalar, kaber taşlarïbïznï juk itälär, tarixïbïzïnï taptïjlar... “Manara çirkäüdän biek bulïrga tieş tügel!” – dip, üzebez telägänçä mäçet salïrga da röxsät birmilär. Nibarï 2 törek litseebïz bar, alarnï üz xisabïbïzga totabïz, milli televideniebez juk, universitetlarïbïz juk, teatrïbïz juk, gazeta-zhurnallarïbïz juk, çönki JUnanstanda töreklärgä bernigä dä röxsät juk. JUgïjsä, hiçkajçan terror ěşlämädek, däülätne bülmädek, ämma barïber kaderebez juk. Ämma bez barïber töreklegebezne berkemgä dä birmibez! Törkijadä jaşäüçe töreklär bäjsezlekneñ, milli bajraknïñ kaderen belsennär ide!”
Ä menä Kosovadan kilgän xokukçï, şagïjr’ Altaj Suroj üzlärendä jaşäüçe töreklärneñ xälläre bötenläj başka ikänlegen söjläde. “1991 eldan törekçä tormïş belän jaşi başladïk, - dide ul. – Kosovada 2 million keşeneñ nibarï 25 meñe – töreklär, ämma bez anda xäzer tulï xokuk belän jaşibez. Balalarïbïznï 1nçedän başlap 9nçï klasska kadär törekçä ukïtabïz, 44 kul’tura oeşmabïz, “Kosova demokratik törek partija”bïz, “Törek jazuçïlarï berlege”, 2 törekçä gazetabïz bar, üz telebezdä ělektron gazetabïz da bar, televideniedä täülek bue törekçä söjläp tora torgan üz kanalïbïz ěşli. Töreklär jaşägän bülgelärdä törek tele räsmi tel bulïp isäplänä. Parlamentta törek deputatlarïbïz bar, ěkologija ministrï törek, min üzem dä Xokuk ministrlïgïnda ěşlim. Kosovanïñ bäjsezlege – ul bezneñ dä bäjsezlegebez, şuña kürä bez, töreklär, bar mäs’älälärdä dä käşävilär jagïnda!”
Altaj bäjneñ bu süzläre barïbïznïñ da jörägenä sarï maj bulïp jattï, çönki bez barïbïz da Kosovanïñ bäjsezlege jaklï idek. JAg˝ni, 1389 eldan birle gosmanlï imperijase sostavïnda bulgan, barï tik 1912 eldagï Balkan sugïşï näticäsendä genä Serbija kulïna küçkän, 1945 eldan JUgoslavaija sostavïnda jaşärgä mäcbür bulgan Kosovanïñ bäjsez jaşärgä tulï xokukï bar ide! JUgïjsä, urïslar-serblar toralar da, “Kosovadan bezneñ pravaslau din belän bäjle tarixi jad˝kärlärebez bar”, - dip tarix belän säüdä itä başlïjlar. Alaj disäñ, töreklär belän bäjle tarixi jad˝kärlär dä bixisap monda, 620 ellïk soltan Murad törbäse üze genä dä ni tora, mäçetlärne isä sanap ta betergesez! Ämma aña karap töreklär Kosovanï Törkijagä kuşabïz dip jörmilär bit, härxäldä, Kosovanïñ iñ zur tarixï gosmanlï çorïna turï kilsä dä! Ä Kosovada jaşäüçe ber uç serb, urïs kotïrtuï säbäple, bu ilne haman Serbijagä kuşu turïnda xïjallanalar, ämma bu barïp çïkmas, çönki cirle arnautlar häm töreklär ber bulïp, moña berkajçan da irek birmäjaçäklär, inşallah!
Korïltajda jasalgan çïgïşlardan bilgele bulgança, törki xalïklarnïñ xäle törle cirdä törleçä ikän şul. Äjtik, xristian dine totkan törki gagauz milläte utïzar meñ bulïp Moldovijadä häm Ukrainada jaşi, ämma monda da xälläre törleçä. Ukrainadan kilgän gagauz kïzï, fännär doktorï Tudora Arnautnïñ söjläve buença, biredä cirle xalïklarnïñ programmalarï buença şaktïj ěş ěşlänä ikän, xätta gagauzlarnïñ mäktäpläre dä bar, dide ul. Şul uk Ukrainadan kilep çïgïş jasagan Afanasij Molla isä “Bezne tel häm kul’tura gïna gagauz itep tota”, dide, üzläreneñ dä latin älifbasïna küçärgä teläkläre barlïgïn belderde. Moldovijaneñ Gagauz avtonom respublikasïnnan kilgän Djudmila Marinnïñ çïgïşïn da dulkïnlanmïjça tïñlau mömkin tügel ide. Ul Bişalma gagauz avïlïnda tarix häm mädänijat muzeenda mödir bulïp ěşli ikän, şuşï xakta dokumental’ fil’m dä töşerep alïp kilgän. Muzejga nigezne 1966 elda kürenekle gagauz jazuçïsï Dmitrij Nikolaeviç Kara Çoban salgan bulgan, ul şulaj uk berençelärdän bulïp gagauz telen dä ukïta başlagan. Bu jaklarda 27 gagauz avïlï bulïp, alar biredä 18 gasïr azaklarïnda jaşi başlagannar. Tarixçïlarnïñ äjtüençä, zamanïnda bu tirälär Kïrïm xanlïgï bilämälärenä kergän, ä kürşe Bolgarija Gosmanlï imperijase sostavïnda bulgan. Şuñadïrmï, ruslar gagauzlarnï “bolgarlar” dip atïj ikän.
Avïl xatïnï Ljudmila Marinnïñ berençe tapkïr çit ilgä çïguï ikän, şuña küräderme ul, küz jaş’läre aşa, “Sez cännättä jaşisez ikän”, dide. Çïnnan da, soñgï ike elda Gagauzijadä kotoçkïç korïlïk buldï, xalïknïñ aşarïna juk, ěş juk, akçasï juk... Soñïnnan Djudmila belän aerïm söjläşep utïrganda, ul xalïknïñ ěş ězläp Mäskäügä kitärgä mäcbür buluïn, anda törle kïenlïklar, kimsetelülär kürülären söjläde. Bügenge köndä gagauzlarga çïn küñelennän jardäm itüçe ber Törkija, törek millätçeläre genä, zur dön’ja öçen bu az sanlï xalïk bötenläj juk kebek... Bu simpoziumda Gagauzijaneñ Prezidentï Mixail Formuzalnïñ katnaşkanlïgïn da äjtep ütärgä kiräk, respublika citäkçeläre mömkin bulgan urïnnarga barïp, üzläre turïnda xäbär birälär häm zur dön’ja belän ělemtä urnaştïrïrga tïrïşalar. Mixail Formuzal minem belän söjläşkändä üzeneñ Tatarstanda da buluïn, annan bik täěsirlänep kajtuïn äjtte. Ämma bu ělemtälär gagauz häm tatar xalkïna ni birde, ike arada mädäni häm ik˝tisadi küperlär salïndïmï – min äjtä almïjm...
Kïtajdan kilgän kardäşebez ujgïr Gömärcan Nuri turïnda äjtkän idem inde, ul bu xalïkara simpoziumda Mäxmüt Kaşgarïjnïñ 1000 ellïgï buença doklad ukïdï. 1072-1074 ellarda üzeneñ ataklï “Divane lögatet-törk” süzlegen jazgan Mäxmüt ibne äl–Xösäen ibne-Möxämmäd Şärkïj Törkestannïñ Kaşgar şähärendä jaşi. Ujgïr galime Gömärcan Nuri da şul şähärdän, törki tarixnï bik jaxşï belä, ujgïr telennän tïş, kïtaj, japon, törek, ingliz tellärendä aralaşa ala, garäp älifbasïnda irken ukïj häm jaza. Anïñ Mäxmüt Kaşgarïj turïndagï çïgïşï da korïltajda iñ jaxşïlardan buldï, xalïkka bik küp jaña mäg˝lümat birde. 1950 elga xätle bu äsär Kïtajda ujgïrça ukïtïlmagan, barï tik 1980 ellarda gïna “Törki tellär divane” avtorï Mäxmüt Kaşgarïj, dip äjtergä röxsät itelgän. Gömärcan Nuri 8-10 gasïrlarda jazïlgan “Törkestan tarixï”n häm Atilla turïnda alman keşese jazgan kitapnï kïtajçadan ujgïrçaga da tärcemä itkän.
Bügenge köndä gailäse, 3 balasï Kaşgar şähärendä kalgan Gömärcan Nuri Kïtajga säjasi bäja birülärdän bik sak buldï, barï tik fän turïnda gïna söjlärgä tïrïştï. Ämma bez barïbïz da törki dön’jada iñ avïr xäl Kïtaj kul astïnda jaşägän ujgïrlarnïkï buluïn, 30 million ujgïrnïñ milliard jarïm kïtaj arasïnda çüldäge kom börtegedäj jukka çïgïp baruïn, ujgïrlarnïñ Ana Vatanï Şärkïj Törkestan tufraklarïnda atom bombalarï sïnaluïn, xalïknïñ radiatsijadän kïrïluïn belä idek inde... Ä nindi böek mädänijat, zur tarix kïtaj atom upkïnïna kitep, jukka çïgïp jata bit! “Bez bu ujgïrlarga närsä belän jardäm itä alabïz ikän?” – dip, jörägem özgälände...
Bu korïltajda härkem üz milläte, üz tarixï, üz problemalarï turïnda söjläp kalïrga tïrïştï. Kïrïmnan Mostafa Cämilevnïñ xatïnï Safinar Cämileva, Leonora Sälimova, Bolgarijadän Mäcbürä Efraimova, Makedonijadän Sevim Piliçkova, Tön’jak Kiprdan Xarid Fidai, Kïrgïzstannan Gölzira Cumakulova, Rumïnijadän Ěncenur Röstäm, Törekmanstannan Berdi Sarïev, Äzerbajcannan Nergiz Nagieva häm Törkija galimnäre bik citdi häm baj mäg˝lümatlï dokladlar jasadïlar, alar barïsï da aerïm kitap bulïp basïlïp çïgar, inşallah!
Korïltaj däülät däräcäsendä ütkänlektän, aña cirle säjasätçelärneñ, matbugat organnarïnïñ da ig˝tibarï zur buldï. Fätxija şähäre başlïgï Behşät Saatçï korïltajnïñ başïnnan axïrïna xätle bezneñ belän utïrdï, ul bik milli canlï keşe bulïp çïktï, aña bu korïltajda Äzerbajcannïñ Azija universitetï Doktorï, digän şäräfle isem birelde. Behşät äfände ike çakïrïlïş rättän Fätxija şähäre başlïgï itep sajlangan, üze millätçe partija äg˝zasï, dini keşe bulïp çïktï, xatïnï da jaulïklï, zïjalï ber xanïm, ukïtuçï ikän. Korïltajda katnaşuçïlar arasïnda min berüzem jaulïklï bulganga, başta üzemne jatimräk itep sizsäm dä, jartï zal tutïrïp jaulïklï xatïn-kïzlar kilep utïrgaç, miña da räxät bulïp kitte. Biredä törek xatïn-kïzlarï bik aktiv, böten xäjrija ěşlärendä, mädäni çaralarda başlap jörilär ikän, şärigat’ kïsalarïnnan çïkmagannarïnda, älbättä. Şulaj uk bu korïltajnï uzdïruda küp köç kujgan Irfan bäj Ünvär Nasratdinoglïga da zur räxmätlärebezne äjtäsebez kilä. Ul citäklägän “Xalïk kul’turï araştïrmalarï kurumï” dip atalgan ictimagïj oeşma Ankara şähärendä urnaşkan, törki xalïklar arasïnda zur ěşlär alïp bara. Alar bigräk tä gagauzlar, kïrïm tatarlarï, äzerbajcannar, kïrgïzlar, törekmännär belän tïgïz ělemtädä toralar, bergäläp törle çaralar uzdïralar ikän, alga taba inde tatarlar belän dä ěşli başlarlar, inşallah!
Şuşï korïltaj könnärendä mine Fätxija şähärendä jaşäüçe mögallim töreklär ězläp taptïlar, alar zamanïnda Tatarstan mäktäplärendä ukïtkan bulgannar. Ismägïjl’ bäj Tübän Kama törek-tatar litseenda, ä Xösäen bäj Çallïda tatar balalarïna belem birgännär, alar xäzer dä Tatarstannï sagïnïp iskä alalar. Bez Xösäen bäj belän Fätxija şähäreneñ belem jortlarïn karap jördek, ul mine ber törek bae üz akçasïna saldïrgan şäxsi mäktäpkä dä alïp bardï. Öç ětazhlï, aska tagï şunïñ kadär katlï bu taş mäktäp böten Fätxijagä nur sibep tora, anïñ konferents-zallarï, sport bülmäläre stadion zurlïgïnda, klasslarï isä iñ soñgï texnika belän cihazlandïrïlgan. Bu şäxsi mäktäpne saldïrïrga ber million dollar akçasïn birgän Ismägïjl’ bäj belän min üzem dä oçraştïm, ul başïna ak tübätäj kigän tïjnak kïna dini törek bulïp çïktï, mebel’ fabrikalarï tota häm cihaz belän säüdä itä ikän. Ul Tatarstanda, tatar xalkï arasïnda islam dineneñ torïşï belän kïzïksïndï, mäçetläreebezneñ artuïn işetep, bik söende. Min alarga Tatarstannan alïp kilgän büläkläremne tapşïrdïm, törek kardäşlärem dä miña bik istälekle kitaplar büläk ittelär. Tatarstanda ozak ellar jaşägän, Alabuga institutïnda ukïgan, Çallïda ěşlägän, olï kïzï da biredä tugan Xösäen bäj isä, sagïnuïna tüzä almïjça, kiçke Fätxija bujlap maşinada tatar cïrlarïn cïrlap jörde, äjterseñ lä ul üze dä şuşï millätneñ ber gaziz balasï ide...
Korïltajnïñ soñgï könendä maxsus paroxod /vapur/ belän diñgezgä çïktïk, köne bue Fätxija kultïgïnda jal ittek, utraularga tuktap, dön’janï manzara kïldïk... Diñgez suï zöbärcättäj saf jaşel, jar buendagï urmanlï utraular da su östendä jaşel dulkïn bulïp çajkalalar, ä küktä nik ber bolït kisäge bulsïn – hava çalt ajaz! Biredä bez ber-berebez belän tagï da jakïnnan tanïştïk, aralaştïk, adreslar alïştïk, fikerlärebezne tärtipkä kiterdek, jal ittek. Äjtkänemçä, Fätxijadä el tiräli jaz, el tiräli kojaş... JUkka gïna anï borïngïlar “Nur Ile” dip atamagannar şul! Ämma här närsäneñ axïrï bula, töngä taba min dä nurlï Fätxijane kaldïrïp, Ankara avtobusïna utïrdïm. Anadulu bujlap, iñ borïngï cirlärdän min töne bue ilneñ başkalasïna taba bardïm, un sägat’tän soñ gïna Ankaraga kilep cittem. Anda isä mine millättäşem Roza Korban kötep tora ide...
Ankara
Ankara şähärendä minem küp tapkïrlar bulganïm bar, biredä minem kïzïm jaşäde, monda min berniçä tapkïr törki korïltajlarda katnaştïm, ä bu julï isä Gabdräşit Ibrahimov buença material ězlärgä häm millättäşlärem belän oçraşïrga bara idem. Äjtkänemçä, mine Ankara avtovokzalïnda uk millättäşem Roza Korban karşï aldï häm bez alarga kajtïp kittek. Roza xanïm häm anïñ gailäse belän min uzgan el cäjdä, Bögeredälek avïlïnïñ 100 ellïgïnda oçraşïp tanïşkan idem, şunnan soñ aralaşularïbïz dävam itte. Bu kilüemdä dä alar miña nïk jardäm ittelär, Ankara turïnda da, millättäşlärebez xakïnda da baj mäg˝lümat birdelär.
Ankara 1923 eldan gïna Törkijaneñ başkalasï bulïp tora, aña kadär Gosmanlï imperijaseneñ üzäge Istanbul bulgan. Istanbuldan 400 çakïrïm könçïgïşta urnaşkan bu şähär Anadulunïñ näk˝ urtasïnda bulïp, diñgez-sulardan, urmanlïklardan erak tora, xalkï 4 millionga jakïn. Bu şähärneñ inde ike meñ ellïk zur tarixï bar, anïñ baştagï iseme Ankira-Angora bulgan, ul Aleksandr Makedonskijnïñ, sälçükle törek soltannarïnïñ, Törkija Cömhürijateneñ berençe Prezidentï Kemal-Atatörekneñ ězlären üzendä saklïj. Törkija Cömhürijate korïlgaç, Atatörek 1932 elda “Türk tel kurumï”n häm “Türk tarix kurumï”n Ankarada tözi häm anïñ berençe citäkçese itep millättäşebez Josïf Akçuranï bilgeli. Şulaj itep, Ankara şähärendä kürenekle millättäşlärebez Josïf Akçura, Gajaz Isxaki, Sadri Maksudi, Äk˝däs Nig˝mät Kurat, Fuat Tuktarov, Zäki Välidi, Äxmät Timer häm başkalar jaşägännär häm icat itkännär. Bügenge köndä isä anda kürenekle millättäşlärebez Gali Akïş, Iklil Korban jaşi, jaş’räklärdän Sägïjt’ Xäjri, Roza Korban millät julïnda xezmät kujalar, Ankarada “Kazan tatarlarï oeşmasï” ěşläp kilä.
Kürenekle millättäşebez, din galime, säjasätçe Gabdräşit Ibrahimov ta Ankara şähärendä bulgan, biredä Milli Mäcles utïrïşïnda tatarlarnï jaklap, çïgïşlar söjlägän, miña bu xakta 2007 elnï Bögeredälek avïlïnda äjttelär. 1921 elnï Rossijane bötenläjgä taşlap kitkäç, Gabdräşit Ibrahimov gailäse belän 1933 elga kadär Bögeredälek avïlïnda jaşi, şuşï arada ul ilneñ başkalasï Ankarada da bula. Döres, bu xakta istäleklär belän urtaklaşuçïlarnï xäzer inde tabuï kïen, ämma Ankara arxivlarïnda, kitapxanälärdä Gabdräşit Ibrahimov belän bäjle kajber mäg˝lümatlarnï tabarga bula. Äjtik, şähärneñ Milli kitapxanäsendä min “Tuplamsal tarix” dip atalgan zhurnalnïñ 1995 elgï 19, 20 sannarïnnan Gabdräşit Ibrahimov turïnda distälägän jazmanïñ küçermälären ala aldïm häm başka mäg˝lümatlar tupladïm.
Ankara şähärendä min Gabdräşit Ibrahimovnïñ balalarïn belgän, anïñ turïnda dokumental’ fil’m ěşlägän Nurtän xanïm Idel belän dä oçraştïm häm üzemne kïzïksïndïrgan temaga şaktïj mäg˝lümat ala aldïm, fil’mnïñ kopijasen dä alïp kajttïm. Nurtän xanïm bu fil’mnï tagï dävam itärgä teli, ämma xäzergä matdi mömkinlekläre juk ikän. Törkija televideniesendä ěşläüçe Nurtän xanïm bezneñ jaş’lärdä, ul Törkijadä tugan, änise Xädiçä Altan isä Kazanda tugan bulgan, annan Kïtajga kitkän, JAponijadä ukïtuçï bulïp ěşlägän. Äniseneñ iñ keçe señelese Räxilä apa äle dä isän, Ankara şähärendä jaşi bulïp çïktï. Alar JAponijadä jaşägändä, ätiläre Zäki Sïjtdïk Altan öenä Gabdräşit Ibrahimov ta kilep jöri torgan bulgan, ul Xädiçä apa peşergän tatar pärämäçlären bik jaratïp aşagan. Nurtän xanïmnan min Gabdräşit Ibrahimovnïñ onïklarï turïnda da mäg˝lümat ala aldïm, Mönir Iskär Ankara şähärendä, Mögä Iskär – Izmirdä, ä Nilüfär xanïm Germanijadä jaşi bulïp çïktï. Kïzganïç, min bu baruïmda Gabdräşit Ibrahimovnïñ onïklarï belän oçraşa almadïm, alga taba bu oçraşular bulïr äle, inşallah!
Sadri Maksudi häm Gajaz Isxakïjlardan soñ Ankarada tatar danïn dävam itüçelärneñ berse, ul, älbättä, Gali Akïş. Min Gali abïj belän 1990 eldan birle tanïş, berençe tapkïr anï Germanijadä, “Evropa törek-möselmannarï”nïñ korïltaenda kürgän idem. Şunnan birle bez anïñ belän aralaşïp jaşädek, 1993 elnï Kazanda anïñ 75 ellïk jubileen uzdïruda da miña başlap jörergä turï kilde. Gali abïj Tatarstanga här kilüendä minem belän oçraşïrga vakït tapkan kebek, min dä Ankaraga kilgän saen berençe ěşem itep anïñ janïna baram, jaki ul bezneñ korïltaj bulgan urïnnarga üze kilep citä ide. Bu julï da beraz jal itep alu belän, Iklil Korbannar gailäse belän maşinaga töjaleşep Gali abïjlarga kittek. Alar inde bezneñ kiläsen aldan uk belälär häm äzerlänep kötep toralar ide...
Haj ul çittä jaşäüçe tatarlarnïñ menä şulaj oçraşularï, çäj häm çäkçäk janïnda, milli pärämäçlär parïnda räxät izräp, tugan teldä söjläşüdän olug läzzät alïp, çökerdäşep utïrularï! Ul küzlärdäge moñlï sagïş, ul süzlärdäge milli agïş, ul can häm tännärneñ ruxi berlege, ul ber dä betmäs istäleklär, küñel jañartular... 90 jaş’lek Gali abïj üz jaşenä citep kilgän 3 kïz tuganï belän bergä jaşi – Färidä, Sägïjdä, Nacija. Gali abïjnïñ xatïnï vafat, ä kïz tugannarï, çittä tatar oçramagaç, kijaügä çïkmagannar, bergä kartajalar. Xäer, alarga kartaju süze turï kiläme ikän, änä bit härberse jalt itep iñ matur kiemnären kiep kujgan, zihennäre açïk, süzläre cor, töple, ä östäl tulï üzläre äzerlägän milli rizïklar... Bez, tatar balalarï, matur tabïn janïna utïrïp, tägam cïjdïk, teläklärebezne äjteştek, büläklärebezne bireştek, ä soñïnnan şigïr’lär ukïp, “Tugan tel”ne cïrlap, doga kïlïp taralïştïk. Iklil Korbannarnïñ ullarï Irek Tukajnïñ şigïr’lären ukïdï, anïñ “Bez kitärbez, sez kalasïz!”- dip cïrlarmïn, cäsadïmnï tufrak berlän kümgändä dä!” – digän süzlärennän Gali abïjnïñ küzlärenä jaş’ kilde...
Gali abïjnïñ telendä gel millät, anïñ kiläçäge, ul anï ana telebezdä söjläşüdä, islam äxlagïnda häm jugarï mäg˝rifättä, tatar tïrïşlïgïnda kürä. Kajçandïr Gajaz Isxakïjdan milli bajraknï üz kulïna alïp kalgan Gali abïj Akïş anï inde möhacirlektäge jaş’ buïn väkilenä – millättäşebez Sägïjt’ Xäjrigä tapşïrgan. Bu oçraşuda da Sägïjt’ Gali abïjnïñ janïnda ide, ul anïñ jardämçese dä, särkätibe dä, ruxi dävamçïsï da kebek kürende. Äle 1991 elnïñ sentjabrendä min Sägïjt’ Xäjrine üzem citäkläp Törkijagä ukïrga kiterep kujgan idem, ul biredä universitet tämamladï, gailä kordï, matbugatta ěşli başladï. Xäzer ul Törkija radiosïnda tatarça tapşïrular alïp bara, tatar häm törek matbugatïnda daimi jazmalarï belän kürenep tora, internetta “Milli maksat” dip atalgan üz sajtïn açtï, zamanïnda Gali abïj citäklägän “Bötendön’ja Tatar Ligasï”nïñ cavaplï särkätibe bulïp tora. Häm möhacirlektäge milli ěşlärne dä şuşï jaş’ buïn dävam itär, inşallah!
Ankara şähärendä tatar milläte öçen can atïp torgan tagï ber şäxes jaşi, ul – Iklil Korban. Gadi xalïk öçen bu isem bik ük tanïş bulmasa da, milli intelligentsija anï jaxşï belä, kitaplarïn, fänni xezmätlären jaratïp ukïj, fikerenä kolak sala. Iklil Korban – 24 el bue kïtaj törmälärendä häm sörgendä gazap çikkän, ämma milli idejalärennän baş tartmagan, haman da Şärkïj Törkestannïñ bäjsezlege öçen köräşen dävam itkän unikal’ keşe. Bu urïnda “Tatarstannïñ da bäjsezlege öçen köräşüçe”, dip östise kilä, çönki ul Tatarstannï, tatar xalkïn tulï bäjsezlekkä laek böek xalïk dip sanïj. Iklil Korban Şärkïj Törkestannïñ Golca şähärendä tua, anïñ ätise ujgïr, änise Mäsxüdä apa – tatar xatïnï bula. Iklil Korban başta Golca şähärendäge tatar mäktäbendä ukïj, annan Öremçedäge Şincan universitetïnda tarix buença belem ala, Kaşgarda ukïtuçï bulïp ěşli. “Bezgä möstäkïjl’lek kiräk, ä avtonomija ul jalgan, bezgä ujgïr telendä mäktäplär, jugarï uku jortlarï kiräk”, dip ukïtuçïlar aldïnda söjlägän öçen anï kulga alalar häm Iklil Korbannïñ çirek gasïrlïk sörgen tormïşï başlana...
Kïtaj sörgenendä vakïtta ul iñ avïr ěşlär belän şögïl’länergä mäcbür bula – mäxbüslär sazlïknï kipterep, igen igälär, tözeleştä ěşlilär, jullar salalar. Soñïnnan, sörgen srogï tulïp, Kïtajnï taşlap kitkändä, Golca çigendä Iklil Korban köndälegenä bolaj dip jazïp kuja: “Gazaplï, kajgïlï ellar buença ber çatkï köttem, bulmadï... Hiç bulmasa, kaläm totu mömkinlegen ězlädem, mömkin tügel... Axïrda sineñ belän bäxilläşergä mäcbür buldïm, äj Vatan! Ämma bu aerïlu ciñelme? Ülemnän dä avïrrak.” /”Şähri Kazan” gazetasï, 1998, 24 ijul’./
Kïtaj sörgenendä kommuna-poseleniedä jaşägändä, totkïnnarga gailä korïrga röxsät itälär häm Iklil Korban bol’nitsada ěşläüçe tatar xatïnïna öjlänä, alarnïñ sörgendä 4 balalarï tua. 1980 elnïñ oktjabrendä ul Törkijagä zur gailäse, äti-änise belän bergä küçä. Biredä ul Kïtajda alïp ölgerä almagan jugarï belemne ala, aspirantura tämamlïj, tarix buença doktorlïk dissertatsijase jaklïj, Kon’ja, Istanbul, Ankara universitetlarïnda ukïta. 1992-95, 1998 ellarda ul Alma-Ata, Bişkäk, Taşkent, Ferganä, Sämärkand, Boxara, Kazan şähärlärendä bula, ber el Taşkent universitetïnda, 1995 elda 2 aj Kazan däülät universitetïnda törek tele ukïta. Bu ellarda ul ujgïr häm tatar tarixïna kagïlïşlï bersennän-berse köçle kitaplar jazïp bastïra, äjtik, “Şärkïj Törkestan Cömhürijate /1944-1949/”, /1992, Ankara/, “Dogu Törkestan öçen sugïş”, /1995, Ankara/, “JAña ujgïr törekçäse süzlege”, /1995, Ankara/, “Kajgï” /tarixi xikäja, 1995, Kon’ja/, “Jaş’le tarixnïn jankïsï” /“Çal tarix kajtavazï” – bolgar-tatar tarixï vä mädänijatï, 1998, Istanbul/, “Gerçeklär vä jalannar” – 2007, Ankara/ häm başka distälägän fänni xezmätläre dön’ja kürä.
Berençe xatïnï raktan ülgännän soñ, Iklil bäj Kazan şähärendä üzeneñ bulaçak xatïnï Rozanï oçrata häm alar 1995 elda gailä korïp, Törkijadä jaşi başlïjlar. Roza – JAşel Üzän rajonïnïñ Norlat avïlï kïzï, Kazan däülät universitetïnïñ tatar tele häm ädäbijatï bülegen tämamlagan, avïlda citäkçe ěşlärdä ěşlägän. Roza xanïm Iklil bäjneñ tormïşïna jaña sulïş örä, 1997 elda alarnïñ ullarï Irek tua, bu gailä fändä dä urtak juldan kitä. Rozanïñ tatarça, rusça häm törekçä kamil belüe, jugarï beleme, Iklil bäjneñ zur tarixçï buluï häm baj tormïş täcribäse alarnï fändä jaña proektlar östendä ěşlärgä ětärä. Äjtik, Roza xanïm S.I.Rudenkonïñ 1955 elda basïlïp çïkkan “Başkirï” dip atalgan kitabïn rusçadan törek telenä tärcemä itä, Iklil bäjneñ fänni möxärrirlege belän bu kitap 2001 elda Kon’ja şähärendä törekçä basïlïp çïga. Roza xanïm şulaj uk Mixail Xudjakovnïñ “Oçerki po istorii Kazanskogo xanstva” kitabïn da törekçägä tärcemä itä, Iklil bäj anï tarixçï bularak redaktsijali, ul kitap xäzer törekçä basïlïp çïgu aldïnda. Monnan tïş ta Iklil Korban häm Roza xanïmnïñ tatar-ujgïr tarixïna, ädäbijatïna karagan jaña plannarï, proektlarï bar, alarnï isän-sau başkarïp çïgarga nasïjp itsen ide!
Unber jaş’lek Irek isä çïn mäg˝näsendä tatar tormïşï belän jaşi, tatarça bik küp şigïr’lär belä, tatar tarixïn öjränä, millätneñ bügenge xällärennän dä xäbärdar. Min Irektän kiläçäktä kem bulïrga teläven soradïm, ul: “Min kiläçäktä Tatarstanga bäjsezlek jaulau öçen köräşäçäkmen häm bäjsez tatar däüläteneñ Prezidentï bulaçakmïn”, - dide. Amin, şulaj bulsïn, äti-äniläre başlagan izge köräş julïn balalarï da dävam itsen, bezgä alar almaşçï bulsïn! “Bezgä möstäkïjl’lektän başka julnïñ kiräge juk, - di milli kaharman Iklil Korban. – Çit millättän bülenep kitmi torïp, millät bularak isän kalïp bulmïj. Üz bäjsez däüläte bulgan millätneñ genä kiläçäge bar!” Iklil Korban ujgïrlarnïñ da, tatarlarnïñ da bäjsez bulasïna çïn küñeldän ïşana, ul şul ěşkä böten gomeren bagïşlagan häm anïñ öçen dön’jada monnan da zur maksat bula almïj. Anïñ bu süzläre böten tatar-ujgïrga majak bulsïn ide!
Iklil Korban belän anïñ tugan ilennän kilgän Gömärcan Nurinïñ oçraşuï da tarixi vakïjga buldï, alarnïñ oçraşuïnda üzemneñ dä säbäpçe buluïma söenäm. Ike galim üz tellärendä sägat’lär bue millät, tarix, şäxeslär turïnda söjläştelär, kitaplar almaştïlar, kiläçäkkä palannar kordïlar. Kïzganïç, Iklil Korban ilenä kajta almïj, kajtsa, bu jazgannarï öçen anï tagï kïtaj törmäse kötä. Ä ul Şärkïj Törkestannï , Ilä bujlarïn, Golca-Kaşgar jaklarïn ülep sagïna, anïñ öçen dön’jada ujgïr ilennän dä matur cir juk... Häm anïñ şuşï sagïnuï, äsärlär bulïp, ak kägaz’ östenä töşä, gïjbrät bulïp, tarixta kala, ömet bulïp, ulïnïñ küzlärendä jana...
Ankarada soñgï oçraşularïm “KÖKSAV sotsial’ häm strategik tikşerülär” vakïfïnda buldï, anda min cïelgan galimnär karşïnda “Sovet çorïnnan soñ Tatarstannïñ fiker häm säjasi tormïşï. Tatarstan-Törkija mönäsäbätläre” digän temaga çïgïş jasadïm. Min Rossija Federatsijasendä, bigräk tä Idel-Ural töbägendä, Seberdä jaşäüçe millättäşlärebez, başka törki xalïklar tormïşïna da tuktaldïm, soñïnnan küp törle soraularga cavap birdem. Şunïsïn da äjtergä kiräk, “Idel-Ural” fondï urnaşkan bu binaga, oçraşu öçen, töreklärdän tïş ujgïr, kïrïm tatarlarï, kïrgïz, törekmän galimäre dä kilgän ide. Tatar mäs’älälärennän tïş, kïrïm tatarlarï, ujgïrlar, Rossijadä demokratija, ěkologija buença da soraular buldï, Gabdräşit Ibrahimov temasï belän kïzïksïnganïmnï belgäç, törek galimnäre bu turïda da üz fikerlären äjttelär.
Soñïnnan isä “Xalïkara keşe xokuklarï Aurazija Federatsijase” citäkçese Abdullah Buksur belän maxsus oçraşu buldï, anï minem ěkologija temasïna söjlägännärem bik kïzïksïndïrgan ide. Ul minem “Atom atavïnda jaki tatarlarga karşï atom genotsidï” kitabïnïñ ingliz telenä tärcemäse belän internetta tanïşkan ikän, bu xakta östämä soraular da birde. Abdullah äfände minem şuşï temaga berär kitabïmnï törekçägä tärcemä itärä teläülären belderde häm min aña üzemneñ “Tatar Karabolagï – 50 el ülem koçagïnda” dip atalgan kitabïmnï täk˝dim ittem. Şunda uk bu turïda kileşü tözedek, Roza xanïm Iklil törekçägä tärcemä itärgä rizalïgïn birde. Şulaj uk “Xalïkara keşe xokuklarï Aurazija Federatsijase” oeşmasï minem kandidaturanï Berläşkän Millätlär Oeşmasïna şäxes bularak terkätergä täk˝dim itärgä teläk belderde, min rizalïgïmnï birdem. “Rossija bu ěşkä veto salsa da, tarixta faktï kalïr”, - dide Abdullah äfände, min isä millätemne nindi sïjfatta da, kajda da jaklarga äzer idem...
Törkijagä kilep tä, tagï ber millättäşem turïnda mäg˝lümat birmäsäm, jazmam tulï bulmas kebek. Ul – minem böten säfäremdä xälläremne belep toruçï, Ankaraga Kon’jadan Gabdräşit Ibrahimov turïnda kitaplar, fotolar häm mäg˝lümatlar cibärüçe, jaña jazgan şigïr’läre belän härçak mine söenderüçe Fänis ěnem Zïjalï. Döres, bu barganïmda min anï kürä almadïm, bez telefon aşa gïna xäbärläşep tordïk, ämma ul üzeneñ dogalarï belän härçak minem janäşämdä buldï. Fänis Arça rajonïnïñ mäşhür Öçile avïlïnda, ukïtuçïlar gailäsendä tuïp-üskän, Törkijaneñ Kon’ja şähärendä jugarï belem algan, xäzer Antalija şähärendä jurist-advokat bulïp ěşli. Min uzgan el Kon’jada anïñ öendä atna bue kunak buldïm, bez bergä Bögeredälek avïlïnda bäjrämdä katnaştïk, Törkijaneñ tarixi urïnnarïn gizdek. Fänisneñ xatïnï Banu – seber tatarï, Bögeredälek avïlïnnan, alar alma kebek ike bala üsterälär, kïzlarï Räjxan, näni ullarï Tufan isemle. Fänis buş vakïtïnda şigïr’lär dä jaza, Törkijadä uzdïrïlgan bar tatar çaralarïnda katnaşïrga tïrïşa. Bu julï da ul mine üzeneñ şigïr’läre belän karşï aldï häm ozata kaldï...
Kiñ tugajlar kebek çiksez, sin minem bişek telem,
Idelem kebek tiränder, ul minem tugan telem!
Kar börtegedäj ap-aktïr, sin minem jomşak telem,
Çäçäklär kebek xuş isle, ul minem tugan telem!
Kiräk vakïtta ut açar – ul minem TATAR TELEM!
Ul minem Tatar Ilem!
Häm menä min Törkijaneñ dürt diñgeze, distälägän biek taularï, jözlägän şähär-avïllarï östennän, şul tugan jaklarga oçam...
Asta – Istanbul şähäre, anda millättäşlärem JAşär Bajtak, Nadir Däülät, Ruşanija Altaj, Sadri Maksudinïñ onïklarï Gönül Pultar, Ali Vaxit Turan, Gölnur Uçok, Josïf Akçuranïñ onïgï Dogan Akçura, Zäki Välidineñ kïzï Isänbikä Togan jaşäp jata...
Änä diñgez buendagï tau başïnda Arça kïzï Çulpan Zarif-Çetin gomer itä...
Dala urtasïnda kalgan Ankarada millättäşlärem Gali Akïş, anïñ kïz tugannarï, Sägïjt’ ěnem, Iklil Korbannar gailäse, Kon’jada Fänis Zïjalï gailäse bolïtlar aşa miña kul bolgïj, tugan jakka sälamnär tapşïra...
Asta – meñ ellïk tarixï bulgan Törkija, alda – meñ ellïk tarixï bulgan Kazan...
Ike arada mäñgelek kïpçak dalalarï cäjrap jata...
Törkija-Tatarstan, 2008 el, aprel’-ijun’ ajlarï।
Кириллик хәрефләрдә карагыз: МТСС сайтта
