Fäüzija Bäjrämova, jazuçï, tarix fännäre kandidatï, Bötendön’ja tatar kongressïnïñ başkarma komitetï äg˝zasï, “Ittifak” tatar milli bäjsezlek partijase räise2008 elnïñ 24 maenda, Tatarstan Respublikasïnïñ Aktanïş rajon üzägendä, “Bötenrossija zur tatar avïllarï assotsiatsijase”n oeştïru cïelïşïnda jasagan çïgïş
Nihajat’, bezneñ ozak ellar bue xïjallangan xïjallarïbïz, korgan plannarïbïz tormïşka aşïp kilä – bez bügen Bötenrossija tatar avïllarï oeşmasïn tözärgä cïeldïk. Nihajat’, tatar kongressï tatar avïllarïna da kilep citte, bu vakïjganï xätta kongressnïñ jañadan tuuï, dip tä äjtergä bula. Çönki millätebezne saklau näk˝ menä tatar avïllarïnnan başlanïrga tieş ide, ä bez moña kadär gel şähär tatarlarï belän genä ěşlädek. Döres, şähärlärdä millätebezneñ akïlï, intellektï tuplangan, ämma avïllarda anïñ canï, ruxï saklana, häm bezgä alar här ikese dä kiräk. Bügen böten dön’ja urbanizatsija çorï kiçergändä, xalïknïñ 70-80 protsentï şähärlärdä jaşägändä, avïllarnï saklau turïnda söjläşü üze ük zur vakïjga, ä tatar avïlï fenomenï, gomumän, zur mogciza ul. Bügenge köndä dön’jada inde avïllar betep bara, Evropada ul juk däräcäsendä, Rossijadä dä barï tik törki xalïklar gïna şulaj avïl-avïl bulïp jaşäülären dävam itälär, ä urïs avïllarï elïna jözärläp, xätta meñärläp jukka çïga bara.
Tatar avïlï – millätebezneñ nigeze, ruxi bişege, ütkäne dä, kiläçäge dä. Avïl millätne saklïj, ämma tatar avïlï bügen üze dä jaklauga häm saklauga moxtac. Häm bez bügen tatar avïlïn niçek saklap kalïrga häm tözeläçäk oeşmabïznï niçek ěşlätep cibärergä – şul turïda söjläşergä tieşbez. Avïllarïbïz saklanïp kalsïn öçen bügen öç närsä kiräk – ěş, äxlak häm iminlek. Şularnïñ härbersenä aerïm-aerïm tuktalïp ütäsem kilä. Bügenge köndä ěşne däülättän genä kötep utïru jalgïş bulïr ide, çönki inde kolxoz-sovxozlar bette, kapitalizm çorï citte, monda isä şäxsi initsiativanï kürsätergä dä kiräk bulaçak. Avïllarda xäzer investorlar da, fermerlar da bulaçak, härkem belgäne belän kön küräçäk, moña äzer bulïp torïrga kiräk. Şul uk vakïtta avïl xalkïn ěş belän täěmin itüneñ äle kullanïlmagan jaña jullarï da bar. Avïlda jaşäüçe böten keşe avïlda gïna ěşlärgä tieş tügel, vaxta julï belän, xalïknï jakïndagï şähärlärgä alïp barïp ěşlätergä jaki erak tön’jakka ěş säfärläre oeştïrïrga da mömkin. Seber avïllarïnda jaşäüçe tatarlar monïñ soñgïsïn küptän fajdalanalar inde, şul akçalarga jort citeşterälär, balalarïn ukïtalar, tormïş alïp baralar, ämma nigezne, avïlnï taşlamïjlar.
Avïl xalkïn ěş belän täěmin itüneñ ikençe julï – Aktanïştagï kebek avïllarda berär ěre predprijatijaneñ filialïn açu, üzegez beläsez, biredä KamAZ üzeneñ agregat zavodïn açtï. Bu jul bigräk tä Tatarstan öçen bik kulaj, äjtik, Kazan janäşäsendäge Piträç, Laeş, Teläçe, Biektau rajonnarï xalkï avïldan çïkmïjça da Kazannïñ zavod-fabrika filiallarïnda räxätlänep ěşli alïrlar ide. Öçençe jul turïdan-turï avïl xucalïgïnïñ üze belän bäjlängän, jag˝ni, avïl xalkï, citeştergän produktsijane ěşkärtergä üzendä ük keçkenä kombinatlar, mini-zavodlar tözep kuja ala, Evropada bu alïm küptän kullanïla inde. Äjtik, berniçä avïl bergä berläşep, söt, it, jaşelçä, igençelek produktsijalären üzlärendä ěşkärtälär, kolbasasïn, ěremçegen, konservlarïn üzlärendä ěşlilär, çitkä oçsïzlï çimal tügel, jaxşï bäjale äzer produktsija çïgaralar, ipien, makaronïn, jarmasïn da üzläre ěşkärtep satalar. Älbättä, avïllarga xuca bulïp kilgän ěre monopolistlar moña riza bulmajaçaklar, ämma bu oçrakta avïl xalkïn jaklarga däülät äzer bulïrga tieş. Bügenge köndä avïl xalkïn jaklarlïk zakonnar kiräk, anï kimendä un elga barlïk salïmnardan azat itep, bazar şartlarïnda jaşärgä häm ěşlärgä öjrätergä kiräk.
Avïllarnï saklaunïñ ikençe julï ul – äxlak. Ěşeñ bulïp ta, böten şartlar tudïrïlïp ta, xalkïñ ěçep jata ikän, böten programmalar, şul isäptän avïl üze dä jukka çïgaçak. Berkemgä dä ser tügel, kajber tatar avïllarïnda irlär genä tügel, xatïn-kïzlar da, xätta balalar da ěçä. Şul säbäple avïllarda cinajat’çelek, zina, xäram çäçäk ata. Tatarstannïñ maktaulï Baltaç rajonïnda ber avïlda 70 öjlänmägän eget barlïgïn televizordan kürsättelär, alarga xatïn-kïz da, ěş tä kiräkmi, alar jallanïp kön kürälär, bujdak bulïp kartajalar. Tatar avïllarïn saklap kalïrga telibez ikän, annan arakïnï kuïp çïgarïrga kiräk! Tatar avïlïnda xäramga, duñgïzga, zinaga urïn bulïrga tieş tügel! Moña isä barï tik üzebezneñ ělekkege tatar tärtiplärenä häm islam dinenä kajtïp kïna ireşergä bula. Ä xäzergä här avïlda mäçet bulsa da, islam dine äle avïl başïnda gïna tora, ul millätneñ, avïl xalkïnïñ, här tatarnïñ jaşäü räveşenä äjlänmägän, şuña kürä tormïşïbïzda bäräkät tä juk.
Tatar avïllarïn saklap kaluda öçençe möhim närsä, ul – iminlek mäs’äläse. Biredä Çiläbe ölkäsendä meñ keşelek zur tatar avïllarï juk, didelär, ä anïñ säbäben äjtmädelär. Bar ide andïj zur tatar avïllarï Çiläbe ölkäsendä, Möslim, Tatar Karabolagï, Ust’-Bagarjak änä şundïjlar ide, alarda dürtär, bişär meñ keşe jaşi ide. 1946 elnï alarnïñ janïna “Majak” atom berläşmäsen kiterep salgaç, anda berençe sovet atom bombasïn jasagaç, ul berläşmä berniçä tapkïr şartlagaç, 1957 elgï avarijadän soñ böten tatar avïllarïn radiatsija aguï kaplap kitkäç, alardagï xalïk sanï jözlärçä tapkïr kimede, bu tatarlar barïsï da dijarlek raktan ülep bette. Şuña da ig˝tibar itegez – kajda tatar avïlï jaki başka törki xalïklar jaşi – anda ja atom kombinatï, ja ximik korallar skladï, jaki raketa poligonï, bakça başlarïna atom kaldïklarï kiterep kümsälär dä, xalïk berni belmi! Menä cännät kebek matur şuşï Aktanïş cirlärendä dä neft’kä ijarep, uran çïguï turïnda Çallï televideniesennän kürsättelär, ä uran – radiatsija, rak, vakïtsïz gazaplï ülem, digän süz. Şulaj uk kürşedäge Kambarkadan Agïjdelgä dioksin, iprit kebek agulï ximik matdälär agïp jatuï turïnda da söjlilär. Ěşlär şuşïlaj barsa, tagï berniçä eldan Aktanïş ta Möslim, Tatar Karabolagï kebek xälgä kalmasmï, digän kurkïnïç sorau tua. Monda problemanï jaşerergä kiräkmi, öjränergä häm aşïgïç çarasïn kürergä kiräk.
Tatar avïllarïnïñ iminlegenä ber ěkologik kurkïnïç kïna janamïj, äle başkalarï, bötenläj kötelmägännäre dä bar. Äjtik, tatar avïllarïn xäzer kïtaj häm körd millätläre basïp bara, bu bigräk tä Seber, Ural jaklarïna xas küreneş. Äjtik, şuşï uk Çiläbe ölkäsendä kïtajlar, radiatsijale tatar cirlären urïslar aşa satïp alïp, anda tatar xatïnnarïn ěşlätälär, fermalar totalar, igen üsterep, anïñ onï belän böten Rossijane agulïjlar. Ä anda bit meñ el ber närsä üsterergä jaramïj! Tatarlar Seberdä gaz juk, jul juk, dip taşlap kitkän avïllarnï xäzer kïtajlar ala, alarga gaz da, jul da kiräkmi, alarga barï tik cir genä kiräk! Häm tatarlar jañadan bu cirlärgä inde ziratlarïna da kajta almïjlar... Bügenge köndä tugan cirne şulaj ciñel genä cide jatka taşlap kitü – iñ zur cinajat’, tözätä almaslïk xata, milli faciga bulïp tora. Imanï häm milli gorurlïgï bulgan tatar keşese tugan ciren alaj ciñel genä başkalarga birmäs, anïñ öçen, kaharman babalarïbïz kebek, axïrgaça köräşer.
Hiç kötmägändä tatar avïllarïna ikençe jaktan da kiterep bärgännäre turïnda kurkïnïç xäbärlär kilä başladï. Başkortstannïñ Kuşnarenko rajonïna küpläp körd xalkï küçep kilä başlagan, alar tatar avïllarïna ütep kerep, anda tamïr cibärep, kïz balalarnï köçläp, talap häm janap kön kürä başlagannar. Häm iñ kurkïnïçï – tatar xalkïnïñ kan elavïna Ufa da, Mäskäü dä däşmi, tatarlarnï jaklau buença berni ěşlämi bulïp çïktï! Kördlärneñ Mäskäüdä “Sörgendäge xökümät”läre, jag˝ni, “Pravitel’stvo v izgnanie” digän oeşmalarï bulganlïgï bilgele, axïrïsï, başkortlar şular belän kileşep, alarnï tatar avïllarïna kertep tutïrgannar. Çönki bu kördlär: “Törkijadä bezne niçek töreklär kïra, bez dä törki-tatarlarga karata şulaj ěşläjaçäkbez”, dip äjtälär ikän. Ä başkort millätçeläreneñ ber öleşe üzlären “kördlär” dip jörtä, häm bu terror alarga kagïlmïj. Inde şuşï mäsxärgä häm köçläülärgä tüzä almagan tatarlar berniçä urïnda baş kütärgännär häm alarnï şunda uk bogaulap, Ufaga alïp kitkännär. Küräsez, tatar avïllarïn xäzer täläsä kem kilep talïj ala, xalkïn köçli ala, nindider kara köçlär monï maxsus da oeştïra, Başkortstan misalï moña dälil bulïp tora. Dimäk, tatar avïllarï oeşmasï tözelä ikän, anïñ karşïnda iminlek buença da maxsus komissija bulïrga tieş.
Inde bulaçak oeşmabïz turïnda da fikerläremne äjtim. Başlap bezgä tatar avïllarï buença mäg˝lümatlar bazasï buldïrïrga kiräk, jugïjsä bez şuşï köngä xätle dön’jada niçä tatar avïlï barlïgïn da belmibez, minem isäplävem buença ul biş meñlär tiräse. Bezgä böten tatar avïllarïn barlarga, xisapka alïrga, komp’juterga kertergä, bu ěşne sistemaga salïrga kiräk. Min üzem bu oeşmanïñ “Zur tatar avïllarï” dip ataluïn telämäs idem, ä urtaça jaki keçkenäräk avïllarnï kaja kujabïz? Anïñ menä şul urtaçalarï tarix öçen iñ kaderleläre bulïp çïga da äle! Äjtik, Mordovijadäge Äzürkä avïlï zurlar isemlegenä kerä, ämma tatar xalkï öçen Taktaşnïñ Sïrkïdïsï kaderleräk, häm zïjalïlar da şunda baraçak. Şul uk töbäktä Gabdraxman Äpsälämov tugan Allakol avïlï bügen jukka çïgïp jata, anda xätta jul da juk, millätebezgä Şärif Kamalnï birgän Peşlä avïlï da onïtïlïrga tieş tügel. Şuña kürä bu oeşmaga kergän zur avïllar üz tirälärenä keçkenä avïllarnï da berläşterä, tuplïj alsïnnar ide, planetalar tiräsendäge ijarçennär kebek, üz äjläneşlärenä alsïnnar ide!
Bu oeşma, älbättä, kübräk üzara aralaşu, säüdä-ik˝tisad maksatlarï belän tözeläder. Monïsï da kiräk, kemder ber-berenä igen, kemder terlek satar, seberlär isä mük ciläge, ěrbet çiklävege, zatlï balïklarï belän säüdä itärlär, bu da jaxşï şäjder. Ämma bez tatar avïllarï oeşmasïn monïñ öçen genä tözemibez, bezgä bu avïllarda milli-mädäni ěşlärneñ dä kuzgalïp, canlanïp kitüe kiräk. Äjtik, kajdadïr tatar tele ukïtuçïsï juk, kajdadïr mulla juk, kajsïber avïllarga tatar kitaplarï kilep citmi, kemnärder Kazan televideniesen karïj almïj tilmerä, kajsï jaklarga menä inde 20 el tatar artistlarïnïñ kilgäne juk... JAki kajdadïr, nindider avïl tatarïn cirle türälär urïnsïzga räncetkännär, ěşsez kaldïrgannar, törmägä ük utïrtïp kujgannar... Menä bu oçraklarda alarnïñ inde barïp sïenïr, jardäm alïr oeşmalarï bulïrga tieş, häm bu oeşma “Tatar avïllarï assotsiatsijase” bulïr, inşallah!
Xalïknïñ sotsial’ häm milli mäs’älälären xäl itü belän bergä, bez tarixnï da onïtmaska tieşbez. Bezneñ äle şuşï köngä xätle töbäklärdä tatar avïllarï tarixï jazïlmagan. Başkortstan bu ěşne küptän başkardï inde, äjtik, “Sverdlovski ölkäsendä başkort avïllarï”, “Perm’ ölkäsendä başkort avïllarï”, dip, kitaplar çïgardïlar, tatar avïllarïn da başkort itep şunda kerttelär. Bezneñ isä aerïm avïllar turïnda beraz kitaplarïbïz bulsa da, töbäklär buença tulïsïnça jazïlgan kitaplarïbïz juk. Ämma monda da sak häm tögäl bulïrga kiräk, “Urïs arxivlarïnda şulaj jazïlgan”, dip, tatar avïllarï tarixïn 17-18 gasïrdan gïna başlarga jaramïj. Urïs arxivlarïnda başkaça bula da almïj, çönki alarda tatarlar belän bäjle mäg˝lümatlar Kazan xanlïgïn, Ural häm Seberne jaulap algaç kïna kürenä başlïj. Şul nisbättän, 2010 elda üzeneñ 300 ellïgïn uzdïrïrga jörgän Aktanïş xalkïna da aşïkmaska kiñäş itär idem, çönki Aktanïşnïñ tarixï kimendä 600-800 el, çönki bu tirädä şundïj borïngï avïllar bar inde häm tarixi tabïldïklar da bu tirädä bik borïngïdan törki xalïklar jaşägänlegen söjli.
Şulaj uk zur şäxeslär çïkkan tatar avïllarïn da onïtïrga jaramïj, alarga aeruça ig˝tibar kiräk. Penza ölkäsendä Kärim Tinçurin tugan avïl Tarxannan Tarakanovkaga äjlängän, Şamil Usmanov tugan Tatar Pändälgese avïlïnda istälek taktasï tügel, xätta jazuçïnïñ kitaplarï da juk, jugïjsä ul tatar radiosïn oeştïrgan keşe bit! Mondïj ajanïçlï misallarnï distälägän, xätta jözlägän kiterep bulïr ide. JUgïjsä şuşï şäxeslärneñ tarixï tiräsendä zur milli çaralar ütkärergä, töbäk xalkïn berläşterergä mömkin bulïr ide bit! Dimäk, jaña oeşmabïz kürenekle tatar şäxesläreneñ istäleklären saklaunï, alarnï propagandalaunï da üz östenä alïrga tieş.
Avïl bulïp jaşäü ul äle bergä jaşäüne genä añlatmïj, ul urtak ixtïjaclar, urtak şatlïklar häm bäjrämnär, urtak problemalar belän jaşäüne dä añlata. JUgïjsä, şähärneñ küp katlï jortlarïnda da meñlägän keşe jaşi, ämma alarnï kanalizatsija torbasï gïna berläşterä. Alga taba avïl xalkïn da üz ěçenä jomïlu, ber-berläre belän aralaşmau kurkïnïçï kötä, çönki basu-kïrlardagï urtak ěşlär kolxoz belän bergä bette, ä xalïk buş vakïtïn öendä biklänep televizor karşïnda ütkärergä öjränep kitte. Şuña kürä xalïknï üzara totaştïra, berläşterä torgan urtak dini häm milli bäjrämnär, ömä kebek milli jolalar, gasïrlar bue saklanïp kilgän traditsijalär hiç onïtïlïrga tieş tügel! JUk ikän, andïj urtak çaralarnï ujlap tabarga kiräk, äjtik, tatar gailäse bäjräme, şäcärä bäjräme, uram bäjräme häm başkalar... Avïllarda härkem üz öenä kerep biklänä ikän, bezne dä tora-bara ziratlar gïna berläşterergä mömkin. Tatar avïlï ul – jaşäü räveşe, anïñ üz xolkï, üz tärtibe, üz gadätläre, dön’jaga üz karaşï häm bäjase bar, ul gomer-gomergä islam äxlagïna häm tatar tärtibenä nigezlängän bulgan. Xäzer dä bezgä şul asïl nigezebezgä kajtïrga kiräk, jag˝ni, texnologija jagïnnan tatar avïllarï şähär belän ber däräcädä bulïrga tieş, ä ruxi jaktan ul barï tik milli häm äxlaklï bulïp kïna saklïnïrga tieş.
Aktanïş rajonïnda bez menä şunïñ matur ürnägen kürdek, biredä tormïş zamança jugarï däräcädä häm şul uk vakïtta, gajat’ milli dä. Bez biredä millätebezneñ ni däräcädä maturlïgïn kürdek, xalïknïñ tatar tärtibe belän jaşäülärenä söendek, tïrïşlïklarïnïñ näticäse menä şuşï mul tormïş ikänlegen añladïk. Barlïk tatar avïllarï da millilektä häm mädänijatta menä şuña omtïlïrga tieş, Aktanïş bügen tatarlïknïñ ölgese bulïp tora. Bez kürdek – avïl millätne saklïj, jag˝ni, millät menä şundïj tatar avïllarïnda saklana. Bügenge köndä dön’jada ber genä tatar şähäre dä juk, ä tatar avïllarï meñlägän. Bu bezneñ bäjaläp betergesez bajlïgïbïz, meñär ellïk tarixïbïz, bügenge köndä nïk basïp torgan tugan cirebez häm iñ ömetle kiläçägebez!
